N.M.

http://ninomanaog.blogspot.com/

Sa Pinsan Kong Taga-Dayangdang Pagkabagyo

Nabasa mi ni Manay mo—sa Bicol

inaratong daa ni Milenyo

an kabuhayan kan ribo katawo.

Sana dai man kamo

nalantop diyan sa Dayangdang.

Maski para-pa’no

sana nakakaantos man

kamo ni Nonoy saka ni Jun.

Samo na Manay mo,

pag-uuran na ‘yan

nagtutururo an kisame

ano pa minarugi

an minsan ming pag-ibahan,

pasalamat ako ta

pagkakatapos kan uran

may nasasalod kaming

tubig sa banyera

sa gilid kan sagurong,

nagagamit ming

pambagunas sa dalnak

na natipon sa salang

linalantop nin baha.

Masa’kit ta minsan an tubig-baha

minaabot sa may hagyanan

pirang pulgada na sana

an langkaw kan samong turugan.

Katatapos pa sana kan

sarong makusog na bagyo,

sabi sa radyo, igwa na naman

nagdadangadang.

Mag-andam kamo, Ne,

dai nanggad pagpaapgihi si Nonoy;

maglikay na dai magpukan

an saindong iniidung-idungan—

ta dai man kamo puwedeng maatong

na sana pag an uran sige-sige na.

Ki Bembem.

Biernes Santo

Natapos na an gabos na pabasa

Sa barangay ngonyan na Huwebes Santo.

Maimbong an huyop kan duros,

Nag-aagda sako para maglamaw sa turogan.

Sa harong na malinig, mahalnas, makintab,

Naeenganyar akong maghurop-horop nanggad

Kan gabos kong nagkagirinibuhan—magpoon

Kan nag-aging Biernes Santo kan sarong taon

Asta ngonyan—penitensya ko an maihatag sa iba

An gabos na maitatao—boot, bu-ot,

Kapakumbabaan, pag-intindi, pasencia,

Kasimplehan, pagtiwala o kumpiyansa

Libertad, leyaltad, kusog, kalag.

Mahigos an isip kong maghurop hurop

Kan sadiring sala. Kaya dawa dai pa ngani

Nakabayad nin income tax—mayong tawong

Mamimirit na singilon ako kan sakong moroso

O ano pa man na kautangan ta an mga ini

Binayadan na—ako binalukat na

Kan sarong tawong nagsakit, pinasakitan

Ginadan—haloy nang panahon

Sa Kalbaryong sakong dinudulag-dulagan.

Biernes Santo

Bitoon, Jaro, Iloilo

An Mga Taga Bagacay Kun Semana Santa

Sa mga huring aldaw kan Marso, maimbong na an paros hali sa bukid kan Buyo—minahugpa ‘ni sa mahiwason na natad kan eskuwelahan abot sa may parada, asta magsabat ini kan maaringasang duros hali sa baybayon kan San Miguel Bay sa may parte nang kamposanto.

Sa panahon na ini, duros an makapagsasabi kun ano an mga disposisyon kan mga tawo sa Bagacay—kadaklan sainda mahayahay, an nagkapira trangkilo sagkod maboboot, pero an iba man maiinit an pamayo ta kulang—o minsan sobra—sa karigos.

Kun ika tubong Bagacay, pirming malinaw saimo an mga pangyayari sa palibot kan sadit na barangay na ini—an kasiribotan, an kariribukan, o maski ano pa man—aram-aram mo na an mga likaw kan bituka kan mga ordinaryong ka-barangay.

Mabibisto mo an kakaibang parong kan duros, mamamati mo an aringasa sa tinampo ta bantaak an saldang. Mabibisto mo man an korte kan niisay man maski na ngani nagdadangadang pa sana siya sa tinampo. An amyo kan tunay na buhay mahihiling sagkod maiintidihan mo sa lambang istoryang ini.

An aking daraga sa kataid na harong na nagpasuweldo sa Manila maduang taon na man bago nakauli giraray—mapution na an kublit pag-abot ta an tubig sa Nawasa halangkaw an chlorine content—nom! Dai na lugod nabisto kan kaklaseng nagdalaw sa harong ninda. Sa Martes ang balik ko sa Kuba-o. Mabait naman ang mga amo ko—pinapasine nga ako pag Sabado, kasama ko ang kanilang matuang babae. Sa Let the Love Begin nakita ko si Richard Gutierrez saka baga si Angel Locsin, pangit man pala siya sa personal. Nom! Nagtatagalog na! Pag sinisuwerte [o minamalas] ka man nanggad talaga!

An mag-inang parasimba nakaatindir pa kan pagbasbas kan mga palmas. An mag-irinang hali pa sa Cut 12 [basa: kat dose] mapasiring sa kapilya sa boundary pa kan Iraya para duman mapo’nan an entirong pagpangadie sa mga santo. Linakad kan mag-irina an mainiton na tinampo hali sa harong ninda antos duman sa malipot na baybay harani sa kapilya. Nag-uurunganga pa si mga ibang aking kairiba ta pigguguruyod man na yan kan relihiyosang ina. Bara’go pa man an mga bado ta iyo man an ginaramit kan mga eskwela durante kan closing sa eskwelahan—alagad muru’singon na an mga aki

An mga aki kan mga mayaman na pamilya sa may pantalan nag-uruli man. Tulong awto an dara pero dai pa nanggad kumpleto ta si tugang na abroader dai nakahabol sa biahe haling airport. An dakulang pagtiripon kan pamilya madadagos ta madadagos nanggad maski na ngani hururi an ibang miembros kan pamilya. Hain na daw si mga makuapo na nag-ayon sa mga ralaban sa UNC; o si sarong pinsan niya man nanggana sa arog kaining contest sa Colegio. Haraen yan! Padirigdiha lamang daw ta mag-iristorya kan saindang mga maoogmang nagkagirinibo. Ay, iyo, hay, magayonon an trophy sa UNC. May kwarta man ni, ano? Hahahahaha! Iyo man po. Thanks very much and I love you all and gabos ini po saindo, Lola!

Igwang bayaw na nag-uli hali sa siyudad—an agom na iyo an tugang kan pinsan may darang ba’gong omboy na primerong pakadalaw sa mga apuon. Napoon pa sana man an duwa sa pagpapamilya kaya padalaw dalaw pa sa mga magurang kan esposa. Cute-on baga si baby, hay? Sain mo ni Manay pinangidam? Cute-on. Bebe, bebe… O Rosalyn, nuarin na an bunyag ki Nonoy? Imbitari man daw nindo kami, puwede man pating magtubong si Dorcas! Saen na ngani si apartment nindo, Glen? Sa Calauag baga, bakong iyo? Itukdo mo ki Lino tanganing aram niya pagduman. Iyo po, Ma.

Igwang mag-ilusyon na dai makatios na dai magkahirilingan ta si urulayan sa Katangyanan dai nagkadaragos ta pinugulan si daraga kan inang may hilang.

Maski an sarong tiyo-on na igwa pang kulog boot sa mga sadiri niyang tawo ta dai sinda dai nagkairintidihan sa kontratang pinag-urulayan, magkakaigwa pa siya nin panahon para tapuson an ika 14ng altar na portrait kan Mesias—na nagpapahiling kan pagdara kan bangkay ni Mesias sa lubungan ni Joseph kan Arimatea. An mga materyales na ginamit para sa abaanang magagayon niyang obra maestra dinonaran pa man hali sa simbahan kun sain siya lektor. An taon-taon niyang panata napapadagos nin huli sa huyo kan saiyang boot, sa pagpangadie niyang daing ontok, nagngangayong dai man lugod pabayaan nin Kagurangnan an saiyang pamilya na ngonyan nagdadakula na ta an saindang maboot na manugang-agom kan mahigos niyang matua—maaki na kan saindang panduwa. Siisay pa man daw an mas masuwerte sa mga tawong ini?

Nagsisiribot an sarong pamilya sa Banat ta iyo an toka ninda sa prusisyon sa Via Crucis, maharanda ta mapa-basa—mapatarakod nin kuryente sa mga harong na igwang mga linya nin Casureco, para dayuhon an pabas[og]. Aaaaaaa, si Eba natentaran kan demonyong halas kaya kinakan niya si prutas kan poon na ipinagbawal ni Bathala. Aaaaaaaaaaaaaaaa, kaya an gabos na tawo nagkasa-la-la-la. Daraha na daw digdi mga salabat sa nagbabarasa-kansubago pa iyan! Aaaaaaa….

Sarong gurangan na kantorang taga Iraya, na agom kan sarong mahigos na Cursillista—sinubol si mga aki niyang daraga para magkanta sa Via Crucis magpoon sa kapilya antos sa Calle Maribok dangan pabuwelta—alagad atakado an pamayo ta dai magkakurua kun haraen na an mga daraga. Haraen na sa Imelda? Si Belinda? Pasugui na daw ta si mga aki duman, iwaralat mu’na digdi. Ta diputang agom yan ni Belinda! Nagpaparainum na naman sa may ka–Tampawak? Ta kun ako pa an mapauli diyan sa bayaw mo, titibtiban ko talaga man nanggad yan! Mayo na sana man maginibo pakakatong-its, mainom! Susmaryosep! Noy, paulia na ngani si Manoy mo!

Sarong parasira pagkatapos niyang magpangke—mala ta nakadakul sinda kan bayaw niya kansubanggi—sa may tanga’ sagkod sa rarom sa may parteng Caaluan sagkod Tinambac—nagdesider na mag-pasan kan krus sa Via Crucis. An solterong ini haloy na man nagsisigay-sigay sa aki ni Balisu’su’. Pero korontra baga an sadiri niyang tawo ta diyata gusto man nindang makahanap nin trabaho ini sa Cavite. Dai man ngani nag-anom na bulan baga—nagbuwelta ngani ta garo nagkairiyo na man sagkod an maputi-putting aking daraga ni Balisu’su’. Ano man baya an nahiling mo diyan Polin sa aki ni Tsang Sining? Bados na gayod si Joralyn?

Ciudad Iloilo

Abril 2009

Pagpuli sa Bagacay

Pag-Deciembre dai ka na puwedeng mag-uli

Sa dakulang harong. Sa mga enot mong aldaw duman,

Matarakig ka sa katre mo pagkakaaga; saka kun magparauran

Na nin makusog, matata’kan ka kan manlaen-laen na bagay—

Mga bintana parasa’, an lanob garaba’, an atop nagtotororo.

Kun magparauran nin makosogon, mahaha’dit ka pa

Sa pagkadakul-dakul na basura—mga dahon saka sanga

Mga bagay, daga sagkod laboy aatongon kan baha kaiba

Kan mga gapo sagkod garadan na manok—na maralataw-lataw,

Tapos mapalibot sa saimong natad.

Maghanap ka na sana nin ibang lugar,

Duman sa mayong duros na mapatakig saimo pagkakaaga;

Duman sa dai ka na maparahadit pa sa kadakul-dakul

Na bagay pag nagparauran na nin makusog.

Ki Agom

Nagtutururo an su’lot mong palda;

Basa-basa an buhok mo; nagbuburulos

An basa sa angog mo,

Saka sa pisngi mo;

Nagtatarakig an ngabil mo;

Mari digdi—nagparasain ka, Ne?

Nagparapauran ka na naman pauli?

‘Tukaw ka digdi;

Hubaa an blusa mong tumtom

Na nin lipot kan uran.

‘Punasan ko an payo mo; ‘paimbungon

Ko an mga kamot mo; ‘painiton

Ko an hawak mo. Nag-aalusuos na

An sinapna ta. ‘Gatungan ko

Ining kalayo ta. Kaipuhan saimo

Igwang bagang dai masisigbo

Dawa’ magparapauran ka pa;

Dawa’ na magparapauran ka pa.

Sa Tigman Kun Maduman Ka

Marambong an mga kahoy patukad sa bulod pababa sa kadlagan pasiring sa salog. Duman pwede kang magkarigos ning huba. Duman pwede kang magturog nin halawig.

Pasiring duman dai ka malingaw na maghuba nin bado ta ‘baad mawara’ ka lang sa dalan—an halas na masasabatan mo mabalagbag sa may tungod kan poon kan santol. Hale ni sa sapa man sana, papuli’ na sa hararom na labot; basug-basog na kan pirang siyo’ na pinangudtuhan niya; dai ka magngalas kun madangog mo an putak-putak kan sarong guna’ sa harayo; tolo na sana kaini an kaibahan na ogbon.

Sige sana. Magdiretso kang lakaw. Siempre mahalnas an dalan ta nahuraw pa sana baga. Maray man ‘yan ta dakul an tubig kaiyan sa salog; makakabuntog ka man nanggad.

Madya! magmadali’ ka ta ‘baad maabutan mo pa si dakulang uwak na minsan nagtutugdon sa sanga kan madre de cacao sa gilid kan salog. Siguro ma-timingan mo an gamgam na ining minsan nagdadakop nin mirapina o puyo sa hababaw na tubig kan salog. Haloy ka na sigurong dai nakahiling nin uwak; o magsala’ an manuparan mo lapay, tikling, o tagkaro: mga gamgam an mga bura’ nag-aapod nin gadan.

Sige, lakaw lang. Harani ka na; hilinga baya’ an agihan mo ta ‘baad mahawi mo an sapot kan lawa—obra maestra nin saday-saday na nilalang; mismong ika ‘sakitan marirop kun pa’no nagibo, bako ta sadit an hayop na ini, kundi ta an utak mo mas dakula sa saiya. Dai baya’ pagrauta an harong niya, ‘baad ika an maenot na masapot para kakanon niya.

Pag nakaabot ka na sa may dakulang gapo’, magtabi-apo ka nin tolong beses, garo baga palaog mo ini, permisong makalangoy sa salog na dakul na mga bagay o tumata’wo an may kagsadiri—digdi pwede kang magkarigos ning huba, ta an mga yaon duman mayo man nin mga gubing.

Maray man ta’ mayo ka nang bado’; arog ka na ninda, saro sa mga hayop kan magayon na kadlagan—ano pa an hinihiling-hiling mo diyan?

A, nahahambugan ka kan tagkarit na aba’ anang garo hade sa asul niyang balukag; nakatugdon sa sanga kan kamagong, tinutungkahal an saiyang kahadean poon sa may salog asta sa ampas. Dai ka magngalas ta ika saro sana niyang bisita. Magtaong-galang ka.

Siguro nadadangog mo na an duli-duling garong dagang nakadukot sa poon kan pili; maging alerto ka ta pag ‘yan nagbura’ na siguradong pupukawon an natuturog mong kalag [maski ngani mayo ka].

Hilinga an salog. Sa may libtong magayon maglangoy ta’ an tubig hararom. Malipot an tubig sa tiripon na raratang dahon. Ano na? Naghahalat na saimo an hararom na imbong kan tubig kataid mo an ribo-ribong noknok saka layug-layug; malataw-lataw ka, dangan iduduyan sa mahiwas na salog; para magpahingalo o maghingalo, para makaturog na nin halawig.

Sige na, Noy, dai ka na maghanap nin shower room; nauranan ka na baga; puwede ka nang magbuntog tulos.

Tagbang na!

Ateneo Serrado

Serrado an Ateneo pag-abot mo. Mayong tawo. An guardia sa tarangkahan dai mo bisto. Mabisita ka sa sarong pading dai nag-uli pag bakasyon. Pero mayo daa siya. Pero pinadagos ka.

Hali sa guardhouse nahiling mo an Four Pillars may bago nang pintura. Nagduwaduwa kang maglaog ta garo dai mo aram kun Ateneo man nanggad an linaogan mo. Pininturahan ni nin kolor na garo man lang bagong shopping mall sa Centro. Nagimatan mo na kayang kupas an pintura kan Four Pillars kaya nataka ka kan nahiling mo.

Saboot mo tapos na man nanggad an mga aldaw kun kansuarin sa façade kan eskwelahan na ini, nagparasad-pasad an magagayon na coed na pencil-cut an mga palda—yaon ka duman sa hagyanan kairiba si Emil, Bong sagkod Gerry, iniiriskoran pa nindo an magagayon na nag-aaragi.

Nagsalingoy ka sa wala. Mayo na an soccer field kun saen kamo nagkaramang sa carabao grass ta may nagpasaway na parehong kadete sa Delta Platoon. An Xavier Hall na dati wooden building pa kaidto na dati man na SIO (Social Integration Office) saro nang konkretong edipisyo. Dai mo na mahiling an Pillars Office kun saen mo pigmakinilya sa bukbukon nang Olympia an enot mong love letter ki Jenny. Huli ta bago, dai mo na ni nabisto.

Nagsalingoy ka sa tuo. Mayo na an mahiwas na grounds kun saen kamo naggiribo nin Belen para ilaban sa Pintakasi. Sa may batibot na ito nabisto mo si Lani, kaklase mo sa Sociology ki Nong Fernandez. Tapos na an Pintakasi kaidto pero dai mo pa nalingawan si mahamison na huyom kan Miss Irigang ini. Totoo man nanggad an cultural myth na pinag-adalan nindo sa subject na ito. Dai pa natapos an semester kadto naprobaran mo na tulos kun ta’no ta an Iriga pamoso sa mga aswang—pirang banggi kang dinuno kan sarong kagayunan na Lani an pangaran. Haen na man daw siya ngonyan?

Naglakaw-lakaw ka. Nagsara-salingoy.

Haen na an gym? A, natahuban na palan kan Xavier Hall Building na bago. Dai mo na tulos nahiling an Blue Knight sa letrang A na enot mong nahiling kan nagpila ka para mag-exam sa First Year High School beinte anyos na an nakakaagi. Pagbalik mo pag-ralaogan, ogmahon kang maray kan mabasa mo na an ngaran mo sa lista kan LG 12.

Mayo ka pang kabisto kaidto kaya pagtingag mo sa façade kan building, nahiling mo an Blue Knight na nakasakay sa kabayo. Hiya! Maski sa kabayo saboot mo masakay ka makauli lang tulos sa Bagacay—iiistorya mo ki Mama mo an marahay-rahay na bareta ito.

Tinahuban na palan kan Xavier Hall Building na bago. Dai mo na mahiling si Blue Knight na tiningag mo kaidto.

Mayo na an dating Ateneo de Naga. Sarong aldaw pagbisita mo, dai mo na ‘ni naabutan. Marayo na sinda. Mayo ka nang mabisto digdi. Dai ka na madagos sa laog. Tibaad ka kaya maanayo. Malakaw ka na lang pabalik sa Avenue.

“Tapos na ang maliligayang araw,” saboot mo sana. Tibaad an Golden Age kan Ateneo de Naga nakaagi man nanggad na. An Four Pillars Lucky Fortune Hotel an pintura.

Maraot man nanggad daw na magsangli nin itsura an Ateneo—na an Ateneo magbago?

Bako daw an Ateneo bako man sanang sarong edipisyo? Bako daw an sinasabing Ateneo ika mismo—an tawong naglaog sa antigong edipisyong ini? Tibaad ika man nanggad an makaluma— habong magsangli, habong magbago.

Dai man daw na an bagong pangaran mo—Ateneo Serrado?

Paggisa nin Tiniktik With Some Garnish

Gisahon mo an bawang, sibulyas, kamatis;
later, ilaag mo na an perang patos na tiniktik
fresh from the talipapa. Just a pinch of salt lang
ta may asin-dagat pa baga an talaba—iyan an
mapahamot kan saimong obra-kusina pag
nag-alusuos na. La’ganan mo nin two cups of water,
tapos alalay lang an kalayo, low fire lang ba? Takupan
ta nganing dai mag-evaporate an sustansya. Pakala-kagaon
mo ta nganing maluto an tiniktik. Simmer for a while,
mga three minutes or less, depende sa dakul kan seashells.
After that, puwede mo nang ilaag an berdura.
Or kangkong can do. Pero garo awkward siya
kun la’ganan mong pechay o patatas—
bako man kaya ning menudo o pochero.
Dai mo bitsinan tanganing wholesome siya—
maski siisay na bisita, health-conscious o boy scout,
puwedeng maka-free taste. Pag pigluwag mo na
an saimong ginisa and serve it with some
steaming hot rice, in fairness, tibaad
sa dapog puroton an sinasabi nindang fine dining.

Pagbúhay kan Lengwáhe

Kadaklán na beses, kun saén an saróng lengwahe nagngángarongátong mawará o magadán, dakúl an puwédeng gibóhon tangáning buháyon iní. Kun maaráman nanggád kan saróng komunidád na tibáad magadán an lengwahe nindá, magíbo sindá nin mga paági pára buháyon o padagúson pa iní.

Kaipúhan na mísmong an komunidád an mámuyang magsalbár kan saindáng sadíring lengwáhe. Mas oróg na makabuluhán kun paháhalagahán sa mísmong mga gawégawé o kultura kan mga táwong iní an lengwáheng ginagámit kan dikit sa saindá, o an ináapod na minoríya. Kaipúhan man na gástusan an mga gigibóhon na iní— puwédeng magmukná nin mga kurso o maggámit nin disiplínang ma-ádal dapít sa lengwáhe, mag-andám nin mga materyáles dángan mag-engganyár nin mga paratukdó na iyó an mabalangíbog kan lengwáhe.

Oróg na kaipúhan an mga lingwísta—sinda iyó an mga magámit kan lengwáhe—an katuyuhán iyó na maitalá, mahimáyhimáy, saká maisúrat iní. Kaipúhan kan mga táwong magbása dángan magsúrat sa sadiri nindáng lengwáhe, kun ma’wot nindáng magpadágos iní; kun má’wot nindáng sindá mísmo magdánay.


Villa, Ciudad Iloilo
Hunio 2008

Sa Puro Kan Kadlagan

Probaran mong imahinaron kun ano an ginibo ninda ki Armando.
Pagkadakop saiya sa engkwentro, dinara siya sa puro kan kadlagan.
Duman hinubaan siya ninda, saka nginirisihan ta’ mayo nin bulbol.
Tinagpas an saiyang dungo sagkod talinga,
Hinuldo saka dinuldog an saiyang mga mata,
Tinaga an saro niyang kamot, saka siya kinadog-kadog.
Isinulmok siya sa daga, rinugtas an saiyang buto sagkod bayag,
Dangan isinu’so sa saiya man sanang nguso. Dai sinda nakuntento;
Sinapsap ninda an duwang lapnad nang suso,
Pinalaob siya kan saro sainda saka kinado-kado.
Nag-aagrutong pa siya kan badilon sa payo kan saro sa sainda.
Pagkatapos siyang iwalat para ipaon sa mga hantik
Ruminulukso sinda sa naghaharak-hatak na salog, nagkararigos
Nganing magkawaraswas an langsa sa mga hawak ninda.


Susog sa "Edge of the Woods"
ni Luis Cabalquinto
2001