Pákrit

Kun pákrit ka, tinutuyo mo gayod na magtíos ka. “I’ve been rich and I’ve been poor and believe me, rich is better,” sabi kan sarong artistang Amerikana. Pamoso siyang agít-agitan na minátaram kan nasasaboot alágad habong ihambal kan ibá. Pero tibáad salâ siya. Makahirák man nánggad kun pinapatíos kita kan ibá. Alagad magayonon gayod kun an talagang magtíos muyá ta—mayo kitang gayong problema; mas marhay an salud ta; mas matawhay kaysa kun mayamanon kita. Naiináan an satong mga kahâditan; napaparâ an satong mga kanigoan. Idtong mga nagsurumpâ sa buhay ninda nin chastity, obedience kag poverty—ginpanumdom nindang mangín mas maogma. Ngonyan maogma nanggad sinda. Nungka ka man pagsabihang matios ka ta ngani sanáng makapagsolsol ka. Magdesider kang magtíos ta ngáni sanáng mag-áyo an buhay mo. Dai ka magparápayáman, mas magigi kang maogmá.

Sinurublian sa Hiligaynon

ihambal, sabihon

matawhay, trangkilo

kag, sagkod

ginpanumdom, inisip

mangin, maging

mag-áyo, maging marhay

Susog sa “Frugality” na yaon sa Worldy Virtues: A Catalogue of Reflections ni Johannes Gaertner. New York: Viking, 1994, 15.

Gayón

An pisikal na gayón na itinao sana sa tawo—iyo ni an kinakahâditan niya. Dapat orog niyang panumdumon idtong gayón na pwede niyang mapangyari o magibo; ukon itong gayón na pwedeng maparâ o mawarâ. Kaipuhan ta daw magin gayón o magin pirming magayón? Dai gayod. Bako sa sibilisasyon tang ini. Dawa ngani ginadayaw ta idtong mga bagay na mararahay—kaayuhan, kamatuuran, kagayónan.

Napabayaan nang gáyo an gayón sa mga panahon na nakaagi. Alagad ngonyan na mga panahon, an kagayunan na rugaring kan mga diyos sagkod diyosa kan mga Griyego—siempre pa, an gayon na nakukua sa marahay, maboot, marahay an salud, malinig, hipos kag mayad na paminsaron—an mga ini sinasabing rekisitos na ngonyan kan siisay man na tawo, bako na sana kan mga milyonaryo ukon mga tawong yaon sa pwesto. Manongod man sa gayón na naitao sa kada saro sato, dai kita mamroblema, dawa na babaye ka pa. An totoong gayón bako man gabos yaon sa pisikal na komposisyón.

Sinurublian sa Hiligaynon

panumdumon, isipon

ukon, o

ginadayaw, inoomawkaayuhan, karahayan

kamatuuran, katotoohan

hipos, tuninong

mayad, marhay

paminsaron, pag-iisip

 

Susog sa “Beauty” na yaon sa Worldly Virtues: A Catalogue of Reflections ni Johannes A. Gaertner. New York: Viking Press , 1994.

Hírak

Iyo ni an birtud kan mga santo—an kalangkabaan kan siisay man na kalag. An mga nagmukna kan darakulang pagtúo sa mundo nabibisto sa saindang kapas na magtios kaiba kan mga nagtitíos, na magsakit kaiba kan mga nagsasakit—ukon makidumamay sa pagmundo, pagsakit asin pagtios kan iba. An pagkamoot na dai nin pagkaherak bakong pagkamoot kundi saro sanang pagmâwot.

Dawa na ngani masasabi tang saro nang kalangkabaan kan kalag an maherak—na nungka magigibo kan tampalasan na tawo o kaidtong mayo sa sadiring hwisyo—an matúod na pagkahirak dai natatapos diyan.

Dae bastanteng malúoy ka sana. Ini ipinapadayon sa pakiistorya, sa paglinga; sa pagbulong, sa pagtabang, sa pag-ataman kan iba. Kun nahihírak ka, namomoot kang sobra.

Sinurublian sa Hiligaynon
pagtúo, pagtubod
ukon, o
matúod, totoo

Susog sa “Compassion” na yaon sa Worldly Virtues: A Catalogue of Reflections ni Johannes A. Gaertner. New York: Viking Press, 1994, 63.

Dúnong

Bakô man marhay, bakô man maraot; alagad sa kahaluyan, nagkaigwa na ini nin maláin na kahulugan. Ngonyan an dúnong daa—ukon tálî sa ibang pagtaram—an gusto nang sabihon pagmamaneobra sa búhay kan ibá ukon pag-adimuhán kan sarong tawo na makabentahe sa ibá. Sa sini nga tiempo, an mga maálam na tawo, nasasabi na man na mga túso. Alagad an madunong na tawo iyo idtong an ginigibo bakong suwáy sa háwak—sa gabos na oras siya marigmat. Sa kada hirô niya, minalikáy siya na an ibang tawo sa maráot dai madámay. An mga darakulang santo, praktikal na, madudunong pa. Kun an sarong tawo mayád, madunong siya man nanggad. Syempre man, bakong gabos na madudunong, mayád; kag bako man gabos na bakong madunong na tawo, mayád na tawo.

Sinurublian sa Hiligaynon

ukon, o

sini nga, ining

maálam, matali

mayád, marháy

Susog sa “Cleverness” na yaon sa Worldly Virtues: A Catalogue of Reflections ni Johannes A. Gaertner. New York: Viking Press, 1994, 46.

Horóphórop

Iyo man nanggad ni an gustong sabihon kan librong ini. An pagpapangadie kaidto iyo na an paghohoróphórop ngonyan. Pakikipag-ulay sa Dios an pagpapangadie. Ngonyan na mga aldaw, pwedeng nagtutubod kita sa Dios alagad nadidipisilan kitang magtubod sa nagigibo niya sato, o sa puwede niyang gibohon para sato.

Dawa ngani an gabos na kaginhawahan sagkod kasiguruhan na nakukua kaidto sa paagi kan pagpapangadie dai nakukua sa paghoróphórop, kadaklan sa mga ini puwedeng makua. Mayo na man kitang ibang pwedeng gibohon pa.

Sabi ngani kan pilosopong Aleman na si Karl Jaspers, an buhay ta sarong patóod; dangan an dapat tang gibohon, tôdan ta ini. Maaaraman ta asin maiintindihan an kahulugan kaini kun kita may trangkilong pag-iisip; napapades-pades ta an mga sinasabing kolor kan búhay; namamatean ta an drama mantang nasasabotan an sistema.

Sa paghoróphórop, maiintindihan ta an buhay. Iyo ni an magiginibo ta sa parte ta.  Pwede ta man mahiling an kaliwanagan alagad bako bilang premyo, kundi komo regalo. Kun kita minatoktok sa pwertahan, dai man gustong sabihon na makakalaog na tulos kita. Alagad kun dai man kita magpanoktok, mayo man kitang tsansa.

Susog sa “Meditation” na yaon sa Worldly Virtues: A Catalogue of Reflections ni Johannes Gaertner. New York: Viking Press, 1994, p. 26.

Hamís

Dawa ngani naisurat sa saiyang mga oda kan Griyegong si Pindar an hamis na yaon sa mga kalalakihan, para sato, an hamís ukon sa ibang pagtaram—an pagkamalambing—balwarte sana kan mga kababaihan.

Mga niños kag mga lolos man sana an tinutugutan na magin lâyabon o malambing. Iba pa ngani an aton nga tawag sa amo sini nga pamatasan: swabe, aliwalas, o marahayrahay na ugali.

Dai sana itinutugot an pagiging malambing kan mga babayi, linalangkabâ pa ini, orog na an pagiging masinunod-sunod sa dawâ anong pagibohon sainda.

An pagigin mabuot asin matinao sa ano man na bagay iyo an minapaikot sa kinâban.

An matuod, mayo nin kasimpoderoso arog kan mga kababaihan. Sa satong sibilisasyon sinda nanggad an nagrereynar.

An babaying malambing—maogmahon dangan matinaúhon—iyo an pinakamagayon kag pinakabaskog na gahum sa aton nga kalibutan. Dai ni manenegaran, indî ni madadaihan.

Sarong diyosa si Venus—hinahangaan. Dangan kinakatakutan.

Sinurublian sa Hiligaynon

ukon, o

aton nga, satong

kag, sagkod

kalibutan, kinâban.

indî, dai

Susog sa “Sweetness.” Yaon sa Worldly Virtues: A Catalogue of Reflections ni Johannes Gaertner. New York: Viking Press, 1994, 72.

Ísog

pinoyphotography.org

An ísog hali sa kusóg-boót. An kusóg-boót iyo an may gusto; an ísog iyo an minagibo. An pagtaya kan sadiring búhay, an kabayanihan kan mga kapulisan, bombero, suldado, marino sagkod mga pilóto iyo an ísog kan kusóg militar. Alagad an pagiging sobra kaísog garo man sanang pagbutóg; an pagpapabilib na oróg bako man totoóng ísog, kundi hambóg. Saro an ísog sa mga pinakamagayón na ugali kan tawo. An siisay man na igwa kaiyan dapat tang hangaan sagkod pangarugan. Alagad mangalas kita, an tawo bako man pirming maísog. Pwedeng an sarong kampeon na boksingero matalaw man sa iniikot na baso. An dekoradong heneral pwede man magtarakig sa atubang kan dentistang magabot kan saiyang ba’gang. An tawong nakaabot na sa tuktok kan pinakahalangkaw na bukid sa kinaban, pagkahiling nin ipis, minapiriripit man. Dai ka masupog kun ika natatakot. Mayo man satong maísogon talagang marhay.

Susog sa “Bravery” na yaon sa Worldly Virtues: A Catalogue of Reflections ni Johannes Gaertner. New York: Viking Press, 1994, 55. 

Pagtaó

regalintentions.blogspot.com

Sa pagtaó, kita an nakakakuá. An pagkamoot, utang na boot, pakikipag-amigo—mga bagay na minapagian sagkod minapaogma sa búhay ta—napapaorog pa kan pagtaó. Kadaklan sa mga palpal na tawo pirming mamumundo; madaling mawaran nin pag-asa; minsan nabubuabua. Igwang sarong kondisyon sa pagtataó. Ano man na itataó kaipuhan itaó tulos ni, na dai naghahalat nin balós, o pa-Dios mabalos. Bakong marhay sa kalag an magtao na igwang hinahalat na kabayaran. Minakurulog an boot kaidtong mga magurang na húgos sa saindang mga kaakian alagad dai man sindá kan mga ini namomo’tan. Pwede man mangyari yan, alagad bako bilang sainda kabayadan, kundi sarong biyaya sa sining mga ginikanan. An kaogmahan sa pagtaó yaon sa pagtataó.

Sinublian sa Hiligaynon

ginikanan, magurang

Susog sa “Giving” na yaon sa Worldly Virtues: A Catalogue of Reflections ni Johannes Gaertner. New York: Viking Press, 1994, p. 84.

Obra et labora

Aga sa opisina nakatukaw ka sa imo nga lamesa, garo binubutingting an mga files sa saimong vertical folders. Garo igwa kang pigpaparahanap. Makiling ka sa wala, bubuksan an sulong-sulong kan lamesa. Maka’lot kan buhok ta garong naggagatol. Sa orasan mo, alas nwebe y media pa sana. Magagayon palan an pagkahilera mo kan mga folder. Matindog ka, magayon gayod magtahar kan mga lapis na ini. Haralaba pa pero pudpod na an mga puro. Taharan mo an duwa.

Sige, maglista ka kan mga tatapuson mo ngonyan. Ano na ngani to? Ano na ngani si huri mong project? Garo si folder sa puro an eenoton mo, bakong iyo? Garo baga dai pa natapos si sa sarong project. Dai pa palan tapos an ginigibo mo sa file na ito. Taposon mo muna to. Mag-apod ka muna. Apodan mo si kaopisina sa balyong department. Ano na ngani si tuyo mo saiya?

Sa poon, pormal man daa an pataratara nindo sa kada saro. Ito man daang obra sa opisina man nanggad. Ara atyan, mauunambitan mo saiya na nagtaas na naman an gasolina kaya garo naisipan mong mag-commute na sana pasiring sa opisina. Ay iyo? Maistorya na man si nasa balyo na pig-iingatan niyang dai magparakakan nin mahahamis kawasa at risk siya na magka-diabetes, sabi kan doktor niya. Hambal mo na logod saiya na updan ka niyang magparegister sa Mayor’s Fun Run sa Domingo ta nganing makaexercise man kamo, bako sanang anas trabaho. Sige na logod, atyan na lang. Tibaad magkadungan kamo sa lunch sa canteen, sabi. 

Haen ka na ngani kansubago? A, gigibuhon mo na palan itong surat para sa LGU, pero garo break time na. Magkape ka muna. Mantang nagkakape, habo mong pagparairisipon si mga ginigibo mo. Mapapanlingaw ka. Pagkatapos mabuwelta ka na sa lamesa mo, yaon an gibong dai mo matapostapos. Sige, poon ka na.

Nawalat mong bukas an door, ta garo mainit sa laog kansubago. May malaog na kabisto. Siya ni idtong saro man na parapalimanliman. Mabâbâ. Siya ni idtong kadakul aram na paiplî—tsismis sa opisina, mga manlaen-laen na kamanungdanan sa pamilya, mga kung anong uso sa Shangri-la o Divisoria; mga katuyawan sa mga nag-aasensong pag-iriba, sagkod kung ano-anong klase nin paghagad sang simpatiya.

Ika man pigpaparadangog mo nanggad siya, pareho kamong mga parapalimanliman. Sibot-sibot man daa kamo sa saindong ginigibo; dai man talaga kamo nagtatrabaho. Mga kabangang oras an masasayang sa urulay nindo. Mahali na an amigo mo kawasa nag-ring na an telepono. Sisimbagon mo. Nakangirit ka ta sibot ka na naman kuno.

Makukulbaan ka ta an nag-apod kinnukulibat ano na an nangyari sa project sa enot na folder kansubago. Masimbag ka saiyang kadakulon ka pa kayang pigtatapos. Sákô gid, silíng mo. Sige logod, sabi niya. Maghilingan na sana daa kamo sa amo ning oras sa amo ning lugar, para i-discuss idtong project. Iyo. Sa scratch paper mo sa desk, bibilugan mo idtong project na pinagiromdom saimo. Ini an eenoton mo.

Lunch na palan. Sige, pangudto ka na muna lugod. Sa cafeteria makakan ka. Igwang sarong kaopisinang maagi sa saimong lamesa. Namarapara? Kinukumusta ka sa saimong obra. Kadakuldakul kong gibo, masimbag ka.

Susog sa “Natural and Unnatural Time” na yaon sa Time and the Art of Living ni Robert Grudin. Nalagda sa New York: Harper and Row, 1982, p. 163.

Kristo sa Daghan

Igwang mga Kristo sa daghan an mga tugang mo.

Enot na enot, nagpoon sa magurang nindo an ining Kristo sa daghan—ki Manuel dangan ki Emma. Sa Kagurangnan, idinusay nindang duwa an saindong mga pangaran—bagay na nariparo kan saindong lolohon na si Ramon bago siya nagpaaram. Saysay ni Lolo Amon mo, mayo sa saindong anom na magturugang na an pangaran harayo sa istorya kan Kagurangnan sa Banal na Kasuratan.

Yaon ini malinaw sa matua nindong si Emmanuel, na an gustong sabihon, “Kagurangnan yaon satuya.” Sa panduwang pangaran na Neil Romano yaon an pundasyon kan saindong pagtubod asin kan saindong mga ginikanan. An panduwang kangaranan sa Alex Apolinario na iyo an saindong pantolo gikan sa búhay kan sarong santo. Dangan kangaranan kan sarong bayaning nagin panalmingan kan mga Pilipino.

An Clemente, kangaranan kan mga banal na lideres sa simbahan kaidto. Siring ki Rosario, an bugtong na tugang nindong babaye, pinangaran an saindang pagtuo kag pagsarig sa kapangyarihan kan pangadie sa paagi ni Santa Maria, an Iloy ni Hesu Kristo.

Dangan man an ngaran mo.

Sa saindo pa sanang mga pangaran, yaon na an krus sa daghan, an Kristo sa buhay nindo. Yaon an pagma’wot kan mga magurang mong gibohon kamong mga panalmingan kan kabo’tan kan Kagurangnan. Dinidekar kan duwa nindong magurang—sindá Manuel sagkod Emma—kamong mga aki ninda sa saindang dakulang pagtubod sa Kaglalang.

Dios mabalos ta saimong nariparo—na mismong an saindang mga pangaran, “Emma” kag “Manuel”—iyong gayo an duwang bahin kan “Immanuel,” an mismong pangaran kan Kagurangnan sa Hebreong pagtaram.

Tibaad nahiling kan duwa mong magurang na an pagsaro ninda asin kan saindang pangaran iyo an paggibo kan katungdan kan Diyos na Kaglalang. Dangan biniyayaan sindá kan saindong anom na búhay, na magpoon kadto sagkod na sinda man magtaliwan, idinusay sa pag-omaw sa Kagurangnan.

Ngonyan na sindang duwa mayo na digdí sa daga, yaon rinirimpos nindo sa búhay kan kada saro an saindang katukduan na mamoot sa kapwa asin magsarig sa Diyos na iyo an poon asin kasagkuran kan gabos na ginigibo digdí sa dagâ.

Sa siring na biyaya kan Diyos saindo, kag ngapit sa mga dalan kan búhay na saindong inaagihan, dai kamo maglihis o mawarâ.

Asin ngonyan na mga panahon, hinahangaan mo an mga tugang mo sa saindang mga nagkagirinibo, sa saindang mga ginigibo. Nin huli ta sinda nagigin panalmingan mo sa kadaklan na bagay sa saimong buhay. Nagpapadiosmabalos kang marhay. Sa búhay kan mga utod mo, yaon nahihiling mo an krus sa daghan kan kada saro sainda, an biyaya kan Diyos na Bathala sa duwa nindong magurang na ipadayon an saindang napu’nan sa tabang nin Kagurangnan.

Emmanuel. Yaon ki Manoy Awel mo an pagiging tiso, an kapas na magkulibat sa estado kan ispiritu mo; iyong gayo, enot niyang konsiderasyon an nasa saboot mo. Sarong bagay na an dakulang kahulugan, sa kapwa asin orog na saimong tugang niya, an pagrespeto.

Sa dakulon nang inagihan si Manoy mo, nahihiling mo saiya an sarong marhay na tawo. Sa dakulang harong kadto duman sa Libod, siya pinapaluhod sa asin o monggo kan saindong Lolo Emiliano ta ngani sana daang magtiso—kaibahan kan ibang mga tugang—na iyo, saiya nag-idolo.

Poon kaidto, nakanood sa pagpadakula kan Lolo nindo; natukduan magtaong-galang sa darakulang tawo, nakanood magpahunod sa saradit na tawo. Dahil kaiyan, yaon saiya an paggalang; an pagtao nin kusog sa kalag kan saiyang kapwa, orog nang gayo kadtong kamo entiro nang magkairilo.

Yaon sa saiyang daghan an ipadagos an pagsarang sa estadong pigdumanan. Saiyang tutungkusan asin susustineran an kapakanan kan kadaklan na saiyang pinu’nan.

Sa simpleng búhay kan maogmahon niyang agom asin mga kabuhan, yaon ki Manoy mo an kaogmahan.

Neil Romano. Nahihiling mo ki Ano an higos kan sarong tawo—yaon saiya an abilidad na magtabang dangan makapauswag bako lang kan mga mahal niya sa buhay kundi kan kadaklan. Siring ki Manoy mo, yaon saiya an pagma’wot na mataparan ano man na bagay na saiyang napu’nan.

Dangan yaon ki Ano an dai pagsagin-sagin na rimposon sana an mga namamatean kun an mga ini makakakulog sa kalag kan saiyang mga mahal sa buhay asin mga tugang. An pagpadangat niya sa mga nguhod na tugang, orog na sana man. Kan mga aki pa kamo, an turno kan Ina nindo saiya binabayaan. Araki pa kamo, siya na man an dakulang sarigan kan saindong magurang—nagmamanehar kan kapakanan kan kadaklan. Kaya sa saiyang mga aki, ipinapagiromdom, ipinapaarog an siring na kamalayan. Yaon, iyo ini, an biyaya kan Diyos na saiyang tinutubudan. Kaya na sana man yaon saiya an kaogmahan.

Alex Apolinario. Ki Irmanong Alex, mayo nin dakul na taram, kundi katiwasayan; bako man na pirming rarom, kundi baga kahulugan. Saiya, an magagayon na mga bagay sa kinaban igwang tamang kapanahunan, bako gabos na bagay tinataram ta nganing maintindihan. Bako na habo niya lang man nanggad magtaram, kundi na para siya tibaad yaon sa linong, yaon sa tuninong an hararom na kahulugan.

An simple niyang búhay ngonyan minapagamiaw saimo na tibaad bako gabos tinataram para maliwanagan. Yaon an katiwasayan—aram niyang an pagsakripisyo igwang balos na kasaganaan. An paglapigot, sa katapusan, nagiging kaogmahan.

Siempre sa tahaw kan ribok kan mga tawo, yaon an silencio kan tugang mong ini ho—bakong padalos-dalos kun siya magdesisyon sa saiyang ginigibo. Gabos na anggulo ririkasahon niya antes mag-abot sa pwedeng mapapangyari asin maginibo.

Tuninong, hipos na nagmamasid, dangan nakikidungan sa hulag kan banwaan, yaon sa saiyang daghan an biyaya kan Diyos na magtios dangan magpadagos magbaklay sa pinili niyang alagyan. Siya madagos-dagos asta makaantos sa saiyang papadumanan.

Clemente. Ki Mente, saboot mo, igwang orog na biyaya an magin nguhod na tugang kan nagkaerenot na tolo—yaon saiya an biyayang tiponon an gabos nindang ugali dangan isabuhay sa saiyang sadiring pakahulugan para sa saiyang kapakanan. Nagiging panalmingan niya an saindong mga matuang tugang.

Yaon ki Mente an pakikipag-ulian. Actualmente, minarhay niyang makauli dangan makapagpoon sa banwaan na saindong dinakulaan ta nganing maging harani sa pamilya asin mga tugang. Yaon saiya an paghadoy na kamong nagdadakulang pamilya pirming magkairibahan. Dawa kaidto pa, aktibo siya sa pag-urulian. Kun igwang tiempo haling Manila kaidto, siya mauli ta mauli ta ngani sanang kamo gabos magkanuruparan, magkairistoryahan. Mayo siyang panama sa pungaw sa siyudad—pirming an puso niya minabuwelta kun sain asin kiisay ini igwang lealtad.

Ki Mente yaon an pagkamatinao, an pagma’wot makatabang nang gayo sa siisay na nangangaipo. Iyong gayo an naiisip mo, sa ngonyan na mga tiempo, garong kandidato, nagpapanao nin kun ano-ano sa kada barrio—alagad pagmáte mo, an padangat mong tugang na ini ho, bakong pulitiko.

Sa eskwelahan sagkod sa barangay kaidto, natawan siya nin pagkakataon na magdalagan sa lokal na pwesto—alagad garo bagang dinehado. Duman siya nakanood na dai niya kaipuhan nin hagban na puwesto ta nganing matuod na magserbisyo—“to serve and not to count the cost,” nanu’dan niya sa sarong dating poderosong militar na an ngaran San Ignacio kan pagkaadal niya sa Ateneo. Garo nabasa na nindo an istoryang ini’ho. Iyo, tama an iniisip mo. Sa saiyang daghan, yaon si Kristo.

Yaon ki Mente an paggalang sa mga tawong nasa katungdan—an pagbisto sa kapasidad kan katungdan para sa kapakanan kan kadaklan; bako kan partikular na tawong yaon sa pwesto. Siring niya ngonyan na yaon sa gobyerno sa serbisyo publiko—siya ngonyan iyong tinutubudan, pighahagadan nin tabang, sinasarigan.

Rosario. Ki Nene mo, yaon an kaogmahan nindong magturugang. Yaon saiya an pakikipagsapalaran. Pagkaagom ni irmana mo dangan kan magpamilya na, nahiling mo saiya an isog kan sarong babaying igwang paninindugan. Sa sibot na siyudad na saiyang dinayo, nagpundar siya duman dangan nagpadakula nin pamilya—katuwang an saiyang mamomo’ton na bana. Nagdadakula an saindang pamilya dangan padagos na nagdadanay sa biyaya nin Diyos.

Yaon saiya an pagkamaginibo. Siring man nindo, sa ara-aldaw na ginibo nin Diyos, nagtatrabaho. Siring man saindo, nagseserbisyo-publiko, nakikiulay sa mga nangangaipo, sa maraming tao’y nakikitungo.

Dangan man an pagkamatinao. Dawa kadtong daraga pa sana siya—hugos nang entiro sa saiyang mga sobrena asin mga sobreno, napapaogma ining mga kaakian sa harong man o sa tinampo. An pagtabang sa tugang na natitikapo—yaon na gayo. An paghadoy sa arog mong nasasakitan garo niya na baga naging pangangaipo.

Siempre yaon saiya an pagkamainamigo. Sa dakul niyang naging amiga sagkod amigo—yaon an mga pinsan, mga kairiba sa kwarto, mga dating kabiristo—ngonyan siya asin an saiyang pamilya nakakapadayon, matiwasay na nakakadungan sa buhay sa siyudad na pano nin gamo.

Ngonyan sa saimong pagsosolosolo, nadumduman mo an mga tugang na kairi-iriba mo sa harong nindo kadtong nakaaging tiempo—alagad ngonyan yaon na sa saindang sadiring mga estado. Gabos na sainda pamilyado; dangan man saimo. Namamatean mo an siring na biyaya orog ngonyan na ika harayo na sainda, sindá na sa ining dalagan kan búhay, iyo an saimong mga parte-daryo.

Napagamiaw saimo kan saindang mga agi-agi—pagkatapos kamong magkairilo pagkagadan kan ama mo saradit pa sana kamo dangan pagtaliwan kan Iloy nindo kadtong darakula na kamo—na nungka kamo liningawan kan Diyos na saindong tinutubudan.

Dios mabalos sa mga Kristo sa daghan na iyo an mga tugang mo.

Biernes Santo

Calle Fatima, San Vicente

Diliman 

King of Pain

I saw Pepeng Kaliwete starring Fernando Poe, Jr. when I was a first-grader.  In those days, Mother was fond of movies that on weekends, she would bring her children to downtown Naga and there we watched all kinds of movies—in Emily, Bichara, Alex or Vic—the movie theaters owned by the Bicharas in Naga City.

Nothing reminds me of the movie except cringing at the sight of Pepe’s hands being twisted by a moving wooden motor—by the goons of the kontrabida led by the proverbial villain Paquito Diaz. Who can ever forget the ngilo just watching that scene? Since then, I have looked forward to watching FPJ’s movies.

Enough said.

Some thirty years later, I feel fine because it is now official. This year, President Benigno Aquino III conferred a posthumous National Artist award to the late Fernando Poe, Jr., King of Philippine Movies.  Aquino’s Proclamation No. 435 only confirmed an earlier declaration of Poe as National Artist in 2006, two years after Poe’s death. But at the time controversy took over.

I recall the award was refused by FPJ’s family from then President Gloria Macapagal-Arroyo, whom they thought, rigged the 2004 elections in which FPJ ran for president. This year, the family has accepted the recognition from the current president.

I suppose the national recognition of this prolific artist is appropriate. For one, a National Artist is one who has helped “build a Filipino sense of nationhood through the content and form of their works.”  Through some 50 years of his career in the movie industry, FPJ had been a household word for his honest portrayals of the plight of the Filipino, particularly the underprivileged and the marginalized.

An average Filipino like me knows an FPJ movie or the role he portrayed simply because he portrayed the life of the ordinary people, who compose the lot of the population. Whether in film biographies—from Pepeng Kaliwete to Eseng ng Tondo or other movies he produced, directed and acted in, it's he who sacrifices for the other person.

Up to his sixties, FPJ’s roles had been consistently that—particularly favoring the underprivileged or defending the marginalized, but all the while lionizing the good. If at all, FPJ’s movies melodramas helped define the generation to which I belong. But because his roles have been mimicked and parodied by other fellow actors, it only goes to show they touched a chord in the Filipino everyman.  

In some 250 movies where he probably punched all the thugs and gave back the stolen candy bars to their rightful owners, his character was not only our muscle but also our soul, a Robin Hood of sorts in our part of the world who delivered justice for the poor because it was denied them by the privileged and the greedy. His manner of delivering justice the Christian way did not only save us from boredom or tedium, but also “redeemed” us.  And for this, FPJ can hardly be replicated.

We confer on him the award because we seek to immortalize a paragon of the good—whose pains and struggles can inspire us to always seek what is just. We choose to do this because we humans need a(nother) Christ-like figure whom we can emulate.  We take to placing one FPJ as such only because we need to remind ourselves that in everything we do, or despite our perennial struggles, we can always choose to do the good.

Kusóg

An kusóg kan satóng láwas saróng naturál na regálo satô. Puwedeng mapaáyo an satóng lawás kan ehersísyo, pagkakán, kalinígan sa láwas, sagkód an marháy na ginigíbo sa araaldáw. Alágad pirmíng laín an sinasábi kan media; mayô man talagang nahihirá sa naturál tang kusóg. Dai man kitá pwedeng magín mas mabaskog na labáw sa káya kan lawás na iwináras satô.

cruciality.wordpress.com

Ibá na man na uruláy an kusóg o baskóg kan kalág. An mga pílay o inválido o dawâ idtóng mga pigtaratsarán na maluya, sindá pa lugód an nagpapahilíng nin ísog asin báskog. Nakakagíbo nin kangangalásan sa kalág sa ísip sagkód buhay kan táwo an pagmâwot, an pagpursigí.

An síring nga kláse sang kusóg—kadaklán na beses alágad bakóng pírmi—naghaháli sa mga táwong igwáng tinugaán, igwáng baláan nga paninindúgan, may yarâ sang kamâwotan nga labáw o suwáy sa sadíri nindáng kagustúhan.

Sinurublian sa Hiligaynon

mapaáyo, maparahay

nga, na

sang, nin

may yarâ, igwáng

baláan, sagrado, banal

Susog sa “Strength” na yaon sa Worldly Virtues: A Catalogue of Reflections ni Johannes A. Gaertner. New York: Viking Penguin, 1990, 92.

Paghâdit

Úkon muya mo sang mas námî nga terminolohiya—angst—(hambál sa Aleman), saro sana ining normal na ugali kan tawo. Sa katunayan, susog ki Martin Heidegger, sarong pilosopong Aleman, kaipuhan ta man nanggad an maghâdit sa satong buhay. Siempre an sobrang paghâdit—dawâ ano man na bagay na sobra o labaw, bakong marhay. An marhay kaiyan, susog sa sako nang inagihan, kun kita naghahâdit, maghâdit lugod kitang sagad. Kumbaga, sa modernong paghambal, career-on ta an paghâdit. Sabihon ta sa sadiri ta na naghahâdit ako ngonyan, dangan paurogon ko gid nga mayád an paghâdit na ini. Nin huli ta nag-aaram kitang marhay na naghahâdit kita, tulostulos ini malalampasan ta. Nagiging kabudláyan an paghâdit kun madangog kita sa ibán nga nagasilíng indî kita magparápanumdóm. An matúod sinâ, maghâdit ka kun gusto mo, alagad magparahâdit kang mayád sagkod na mag-abot an tiempong dai ka na naghahâdit.

Elmer Borlongan, "Grass Fire"

Sinurublian sa Hiligaynon

úkon, o

sang, nin

námî, marháy

nga, na

hambál, apód

gid, nanggád

mayád, marháy

kabudláyan, sákit

ibán, ibá

nagasilíng, nagsasábing

indî, daí

magparápanumdóm, magparahâdit

matúod, totoó

sinâ, sa árog kaiyán

Susog sa “Worry” na yaon sa Worldly Virtues: A Catalogue of Reflections ni Johannes A. Gaertner. New York: Viking Penguin, 1990, 38.

Ehersísyo

Buot silingon an pisikal na pag-ehersisyo, nalangkaba na man na marhay kan iba. Siring kan ibang tawo, an mga inaapod na atleta o mga parakawat, nagkakagaradan man—bako man talagang mas haralawig an buhay ninda. Pwede nganing mas amay sindang magadan kawasa kan ehersisyo. Dangan kalabanan, bako man sindang orog na mabaskog ukon mas maogma kaysa sa iba. Matuod nga mas marhay gayod an pamatyag ninda—mas marhay an pagturog sagkod normal an timbang ninda.

Alagad mas orog na may kwenta an maayo nga pamatyag sang kalag. Marhay-rahay na mag-unat kita kan kalamias ta, alagad orog na igwang saysay an mag-unat kita kan satong panumduman, o paayuhon an salud kan satong kalag. Orog na igwang balor an magin baskog an satong kalag sa atubang nin Dios asin tawo.

Pansegunda sana digdi an gabos na ehersisyo kan lawas. Igwang merito sa baskog na lawas, alagad mas igwang biyaya sa mabaskog nga kalag. Kadakul sa makukusog na tawo mga berdugo; darakula mga kalamias ninda alagad an ugali daingdata.

Sa pag-ataman kan lawas, bastante na gayod na sa araaldaw, nakakapamus-on ka; kag nagpapalas ka kan kuko mo kun an mga ini haralaba na.

Sinurublian sa Hiligaynon

buot silingon, gustong sabihon

kalabanan, kadaklan na beses

ukon, o

matuod, tama

nga, na

maayo, marhay

pamatyag, pagmati

sang, kan

paayuhon, pakarhayon

baskog, marahay an salud

baskog, makusog

nakakapamus-on, nakakaudo

Susog sa “Exercise” na yaon sa Worldly Virtues: A Catalogue of Reflections ni Johannes A. Gaertner. New York: Viking Penguin, 1990, 100.

Pagkámainamígo

Atâ bako nang magasto, kadakula pa kan balyo. Dai man daa kaipuhan na sincero an saimong pagbugno: an dikit na pagbabalatkayo iyo an minapaandar sa makinarya kan komunidad tang mga tawo. Kun kalabanan, pinapahiling o pinapamatî ta sa iban nga muya ukon uyam kita sa íla, mayo kitang kinalaín sa mga kabataan sa day care center na tibaad pirmi sanang nagdidiringkílan nagkukurulugan naghihiribían kawasâ mga pusngak pa bayâ. Kaipuhan ta an minsan na pagsagin-sagin—ukon sa ibang pagtaram, pagpugol kan satong sadiri. Dai ta paglingawan an kasayúran sang una nga an sarong kutsarang tanggúli bako an sarong galon nin suka an minapadulok sa ligwan, na nagiging tabuán. Kun mainamígo kang marhay, tibaad an makidamay saimo gamáy. Alagad dikít sanang tiempong indî ka manîno, mayong tawong madulok saímo.

Sinurublian sa Hiligaynon

pagbugno, pagtîno

kalabanan, kadaklan na beses

nga, na

iban, iba

ukon, o

sa íla, sainda

kabataan, kaakían

kasayuran, kasabihan

sang una, kan enot na panahon

gamáy, dikit

indi, dai

Susog sa “Friendliness” na yaon sa Worldly Virtues: A Catalogue of Reflections ni Johannes A. Gaertner. New York: Viking Penguin, 1990, 101.

Servicio

“Ich dien,” iyo ni an panáta kan prinsipe kan Wales—maserbe ako. Sabi ni Jose Ortega y Gasset sa libron Invertebrate Spain, kadtong panahon an pagserbe bako sanang kagalang-gálang sagkod magayon gibohon kundi iyo sana ini an paagi ta nganing an tawo makapadágos, ta nganing an katawohan makaantos. Ngonyan na sana man an servicio bako nang gustong sabihon regalo,  kundi sarong kontrata; ngonyan saro na sana ining obligayon na an katumbas kwárta. Ngonyan na sana man an inaapod na servicio igwa nin presyo—kadaklan na beses halangkáwon pa an singil sa kagamáy na gibo. Alagad an totoong kantidad kan servicio sa tawo bako sanang kwarta, kundi an saiyang kalipayan, an saiyang kaogmáhan. An ginasiling tang servicio nagi na sana ngonyan isa ka produkto—ginapangdalok kun bagaman ipabakal, kaya tinatawad, binabarát—parating linalangkába sa mga karatula sagkod media na dai na man makatutubod.

Sinurublian sa Hiligaynon

kagamay, kadikit

kalipayan, kaogmahan

ginasiling, sinasabi

isa ka, saro na

ginapangdalok, pinapan-imot

Biligaynon [Binikol sagkod Hiniligayon] kan “Service.” Yaon sa Worldy Virtues: A Catalogue of Reflections ni Johannes A. Gaertner, Viking Press, 1990.

Resisténsya

Aba ánang sirám kan buhay kan mga táwong igwá kaini. An resisténsya kan sarong táwo susog sa saiyang salud, sa mga bágay na namána niya sa pamilya, sa kultura, sa klima, sa saiyang kinakakán; segun man sa mga pangyayári sa saiyang palibot, sa saiyang komunidád o ibán pa. An sinasábi tang resisténsya dai nakatiwangwáng sana. Bakong gamá-gamá. Kun igwa kita nin resisténsya, dai ta saná mapapangyári an mga bágay, madadaog ta pa an minakontra sato. Kun an gamá-gamá ngaya iyo an tubig, an resisténsya iyo an kinompresor na tubig. Kaipuhan tang manu’dan kun pa’no gamiton an ináapod na resisténsya, o an báskog nga kusog. An mga nagpaparádaralágan nin hararáyo dai man tulos minakurutipas pagtanog pa saná kan silbáto. Mayong kitang dakul na magiginibo kun dai maluwáyluway, dai matyaga. Kun igwá man kita nin kusog alágad pabiribigla man lang, siring yan sa kikilát na biglang matáma sa dagá, nakakakilaghán, nakakadiskwido, alágad waáy pulós. An ginasiling na  resisténsya iyo an kuryenteng hababa saná an boltáhe, alágad haloy na panahon matao nin enerhiya, mahátag sang kusog, sige sanáng láad, dai napapalsok.

Sinurublian sa Hiligaynon

iban, iba

báskog, maurag, pinakamarhay

nga, na

waáy pulós, mayong kamanungdanan

ginasiling, sinasabing

mahatag, matao

sang, nin

Susog sa “Energy” na yaon sa Worldly Virtues: A Catalogue of Reflections ni Johannes Gaertner. New York: Viking Press, 1990, 75.

Pagtaóng-gálang

Sang naglígad, amo ini an satuyang panukol o palatandaan kan sarong tawong maáyo an pagpadakula. Dai naghaloy, nawara na sana sato an pagtaóng-gálang. Sa katunayan, kadaklan na beses, naoogma pa kita kun mayo ni, na garo logod ini pakaraot o pakitang-tao sana. Dai.

Igwang tiempo kadtong an pag-“tabi-apo” sa mga lugar na sagrado, an pagtaóng-gálang sa mga banal na tawo, an pagdungog sa yaon halangkaw sa puwesto, sa igwang kaálam, sa gurang, sa maboot, sa mabini, sa matali, sa magayon an ugali, nagparahay bako sana sa nasambit nang ta(ma)wo o grupo, kundi mismo sa tawong nagtaóng-gálang. Sa pagtataóng-gálang, an duwa nagakalípay, napapamarhay.

Saro ning pagbisto sa mga nakakalangkaw, nakakamarhay, hapós kag udok sa boot na ginahatag kan tawong pareho man ninda kagalang-galang, pareho man ninda kamarhay.

Sinurublian sa Hiligaynon

sang naglígad, kan nakaagi, kadto

amo, iyo

maáyo, marhay, magayon

kaálam, kaaraman, kabatiran

tamawo, tawong lipod

nagakalípay, naoogma

hapós, pasil, madali

kag, sagkod

ginahatag, tinatao

Susog sa “Respect” yaon sa Worldly Virtues: A Catalogue of Reflections ni Johannes Gaertner. New York: Viking Press, 1990, 74.

Pagtíos

pusongcheesecake.wordpress.com

Kun tinuyo mo gid nga magtios ka o mangin pobre, pwede tang sabihon na nagbabanal ka. Sabi ni Rainer Maria Rilke, sarong manugsulat na Aleman, an tawag sa sini, grosser Glanz von innen, ukon sarong dakulang kalangkabaan kan kalag. Mayo man talaga sato an muyang magtios, o mangin pobre, dawa na ngani para sato gabos iba-iba an pagiging pobre. Sa America, imol na an tawo kun mayo siyang maimbong na tubig sa gripo ukon mayo siyang kuryente sa harong. Dai ta man talaga aram an totoong balor kan kakanon, panapton, kag harong. Kun nagtitios kita, dai man gustong sabihon, dai na kita maogma. Bago man gabos na pobre bakong maogma. Mga tawo an nagpapaogma sato, bakong mga bagay. Alagad makaturutristi kun an kaimolan ta iyo an mangin kabangdanan para kita kontrolon ukon abusuhon ukon uripunon kan iba. Law-ay man na bangud sa satong kadaihan, marugado kita sa trabaho, o magadan. Mamundo kun uripunon logod kita kan satong kapwa, kun an lawas ta sagkod kalag dai na magdakula. Makangirhat gayod na kawasa mayong-mayo kita, manhabon kita sa iba o mabasag an satong pula. Pero an iba sa mga mayong-mayo talaga maoogma na, masisigla, mayo nang minama’ngay pang iba. Magayonon gayod kun mayo ni saro satong pobre. Pero kita bala magalipay? Makanuod daw kita kan sakit sa buhay? Magi daw kitang mas marhay?

Sinurublian sa Hiligaynon

gid, nanggad, talaga

nga, na

mangin, maging

manugsulat, parasurat

tawag, apod

sa sini, digdi

ukon, o

imol, pobre

panapton, gubing, bado

kag, sagkod, saka, buda

kaimolan, kapobrehan

kabangdanan, dahilan

law-ay, maraot

bangud, dahil

magalipay, maoogma

Susog sa “Poverty” na yaon sa Worldly Virtues: A Catalogue of Reflections ni Johannes Gaertner. New York: Viking Press, 1990, 97.