Siling Ninda

Maurag ka, siling ninda.
Napalagda mo na sa Willprint
an bago mong mga rawitdawit.
Si mga tawong pinabarasa mo
nagkakabarangit; an iba nag-iirinit.
An lengwahe mo daa abang lanit.
Kaidto, bago ka’yan, sabi ninda
maartehon ka man lang daa.

Uragon ka, siling ninda.
Pagkatapos kan si palabas mo
'urupakan si mga nakadaralan. Yaon
si Nathan Sergio pati si Mayor Robredo.
Kaidto, bago ka’yan, hulit kan migo mo
maghanap ka na lang ibang magiginibo.

Mauragon ka, siling ninda.
Nasurat mo na an haloy na kutang nobela.
Garo daa ki Gamalinda.
Tapos si Isagani Cruz pa an mabasa.
Kaidto, bago ka’yan, siling ninda
may delusions of grandeur ka daa.

Babayi ginkawatan sa simbahan

“Babayi ginkawatan sa simbahan”—thus read the headline in Hublas several months ago. I was traveling to Roxas City at the time when I caught glance of this banner printed in big boldface. Just as I was about to make out something further on the paper, the Ceres bus had already wheeled away from the Tagbak terminal.

I thought it was fine. I did not need to read the news story anymore. The headline in Hiligaynon was enough for me, a Bikolano, to assume what it was about. I smiled.

I knew what the Hublas headline meant in Hiligaynon—a woman must have been pick-pocketed or stolen of her property while she was inside the church. Yet, if I found roughly the same headline on a Bikol newspaper, the headline would rather mean something more sinister than petty theft.

There were at least three words in the headline which I readily understood. In Bikol, “babayi” also means woman, and “simbahan,” obviously one coined from Tagalog, means church.

The third word—kawat—is also a Bikol word. The anomaly lies in the word “kawat” which is the content word in the headline, even as it determines the “what” of the news story. Minus the Hiligaynon prefix gin- (the Bikol parallel prefix is pig-), the word “kawat” in Bikol means “to play.”

Depending on the context given, the word “kawat” in Bikol means “leisure,” but can even be used to infer sexual connotation, as in “sexual play,” or like someone “played with something or someone and took for leisure,” as in “kinawatan” or “pigkawatan.”

It thrills me to know and understand these two amazing languages—Bikol and Hiligaynon. While there are countless words in both Bikol and Hiligaynon which have the same meanings or interpretations, there are instances wherein the meaning of one word means two different things, or extremely the opposite.

Take the case of the word “daog.” In Hiligaynon, daog is an adjective meaning “winning, or ruling over.” In Bikol, however, the same concept of competition is indicated by the word daog, only that it means the opposite—“daog” means someone who has lost, ironically not the one who won. Furthermore, the counterpart of Hiligaynon’s “daog” is Bikol’s “gana” or “nanggana;” while Hiligaynon’s loser, “perde,” is also “loser” in Bikol.

Bikol and Hiligaynon are two distinct languages perhaps born of the same parent. Or is it safe to say they are two peas in a pod? Sometimes, words in both languages mean the same thing; but in many other instances, they do not.

And as it turned out in this example of a newspaper headline so well phrased to capture the short-attention span of the street reader, the Bikol language turns out to be the more sinister, only if we consider the word “kawat.”

Reading it normally as a Bikolano, I found the story behind the Hublas headline rather tragic—a woman was sexually abused, or worse, raped in the church.

If at all permitted, the full Bikol headline would now read—Babayi pigkawatan sa simbahan” or “babayi pigkarawan sa simbahan,” which extends the meaning further away. Here, the use of the word “karaw” subjects the woman to all possible forms of abuse, superstitious, real, imagined or otherwise.

If we think a bit further, perhaps the woman who was stolen of her belongings in the church—if at all that was the story in the Hublas issue—was nothing but the Hiligaynon language itself being raped by the Bikol sensibility.

The expression is innocently accurate and truthful in Hiligaynon, but the Bikol’s understanding departs from its original sense.

It thrills me to know two languages—Bikol and Hiligaynon. Given a certain expression containing words that are actively used in both languages, I am flung open to endless possibilities of meaning.

Tender Is The Night

Pundo na an tugtog sa baylihan;
Huna' ko kansubago bisperas lang;
Si Jun sagkod si Donna 'uruli na man.

Nagbubura an botbot, garo sa Iraya.
Hinaharana ako kan duros sa bintana.
Ta'no an palibot ko igwang pakima'no?
Mayong sindang kamanungdanan kadto.

Pirang banggi na an sakong nabibilang
An ba'na ko mapuli na kun haling oma lang.
Nuarin mauli an sinasabi kong agom?
Siisay an kukuguson ko sa diklom?

Mayo nang tawo pag banggi, iyo.
Dawa sisay gayod madayuyo
Sa ngilo kan pagsosolosolo.

Sa Tigman Kun Maduman Ka

Marambong an mga kahoy patukad sa bulod pababa sa kadlagan pasiring sa salog. Duman pwede kang magkarigos ning huba. Duman pwede kang magturog nin halawig.

Pasiring duman dai ka malingaw na maghuba nin bado ta ‘baad mawara’ ka lang sa dalan—an halas na masasabatan mo mabalagbag sa may tungod kan poon kan santol. Hale ni sa sapa man sana, papuli’ na sa hararom na labot; basug-basog na kan pirang siyo’ na pinangudtuhan niya; dai ka magngalas kun madangog mo an putak-putak kan sarong guna’ sa harayo; tolo na sana kaini an kaibahan na ogbon.

Sige sana. Magdiretso kang lakaw. Siempre mahalnas an dalan ta nahuraw pa sana baga. Maray man ‘yan ta dakul an tubig kaiyan sa salog; makakabuntog ka man nanggad.

Madya! magmadali’ ka ta ‘baad maabutan mo pa si dakulang uwak na minsan nagtutugdon sa sanga kan madre de cacao sa gilid kan salog. Siguro ma-timingan mo an gamgam na ining minsan nagdadakop nin mirapina o puyo sa hababaw na tubig kan salog. Haloy ka na sigurong dai nakahiling nin uwak; o magsala’ an manuparan mo lapay, tikling, o tagkaro: mga gamgam an mga bura’ nag-aapod nin gadan.

Sige, lakaw lang. Harani ka na; hilinga baya’ an agihan mo ta ‘baad mahawi mo an sapot kan lawa—obra maestra nin saday-saday na nilalang; mismong ika ‘sakitan marirop kun pa’no nagibo, bako ta sadit an hayop na ini, kundi ta an utak mo mas dakula sa saiya. Dai baya’ pagrauta an harong niya, ‘baad ika an maenot na masapot para kakanon niya.

Pag nakaabot ka na sa may dakulang gapo’, magtabi-apo ka nin tolong beses, garo baga palaog mo ini, permisong makalangoy sa salog na dakul na mga bagay o tumata’wo an may kagsadiri—digdi pwede kang magkarigos ning huba, ta an mga yaon duman mayo man nin mga gubing.

Maray man ta’ mayo ka nang bado’; arog ka na ninda, saro sa mga hayop kan magayon na kadlagan—ano pa an hinihiling-hiling mo diyan?

A, nahahambugan ka kan tagkarit na aba’ anang garo hade sa asul niyang balukag; nakatugdon sa sanga kan kamagong, tinutungkahal an saiyang kahadean poon sa may salog asta sa ampas. Dai ka magngalas ta ika saro sana niyang bisita. Magtaong-galang ka.

Siguro nadadangog mo na an duli-duling garong dagang nakadukot sa poon kan pili; maging alerto ka ta pag ‘yan nagbura’ na siguradong pupukawon an natuturog mong kalag [maski ngani mayo ka].

Hilinga an salog. Sa may libtong magayon maglangoy ta’ an tubig hararom. Malipot an tubig sa tiripon na raratang dahon. Ano na? Naghahalat na saimo an hararom na imbong kan tubig kataid mo an ribo-ribong noknok saka layug-layug; malataw-lataw ka, dangan iduduyan sa mahiwas na salog; para magpahingalo o maghingalo, para makaturog na nin halawig.

Sige na, Noy, dai ka na maghanap nin shower room; nauranan ka na baga; puwede ka nang magbuntog tulos.

Tagbang na! 

Ki Agom

Nagtutururo an su'lot mong palda;
Basa-basa an buhok mo; nagbuburulos
An basa sa angog mo,
Saka sa pisngi mo;
Nagtatakig-takig an ngabil mo;
Mari digdi nagparasain ka, Ne?
Nagparapauran ka na naman pauli?
Hubaa an blusa mong tumtom
Na nin lipot kan uran.
Tukaw ka digdi;
Punasan ko an payo mo; paimbungon
Ko an mga kamot mo; painiton
Ko an hawak mo. Nag-aalusuos na
Si sinapna ta. Gatungan ko
An kalayo nganing saimo
Igwang bagang dai masisigbo
Maski magparapauran ka pa;
Maski na magparauran ka pa.

Mientras Nag-aagi sa Payatas

Nagkukurundot na
an lalawgon mo
ta d'yata
maamputon an doros
na hinahangos mo
kan an jeep
magbaba na
sa may crossing
sa Montalban.

Paluwas na kita
sa nagkukurbadang
tinampong an gilid
bangin kun sain daa
perang bangkay
an nakuang itinapok.

Dai mo aram? Itong saro daa
hoben na lalaking
nakuang nagkikitay-kitay
sa sanga nin madre de cacao;
butog-butog an tulak, huba,
sagkod mayo na nin ikinabuhay

Si saro man daa gurang
na lalaking yaon sa sako,
mayo na man daa
nin payo;

Igwang sarong dai na mabisto
ta garo ragpa na daang
tinataranga,
o mas maray sabihon
inuurulod,
tapos an ibang parte
daa garong linaralay kan ido
pasiring sa highway;
may nagsabing babayi daa ito ta
may nakua pang bote nin olor
sa harani kan mga ragpa'.

Pigpaparatahuban
mong maray an dungo mo
baad mapot ka na man logod kaiyan
Okey lang yan!
Makaka-abot pa man kita
nin buhay sa Commonwealth Market.

Nahihiling mo 'yan
harong na an atop
dakulang lapang trapal;
an lanob perang
retasong lata?

Yan, o, may
sagrado corazon de jesus
sa irarom kan garong
tangkal nang istaran!
Nahiling mo si sala ninda?
Si kusina? O ano?
Kaya mo man mag-istar dyan?
Maray man.
Pero mangalas ka kun ta'no ta
bakong mga tuka-rig
an nakaistar diyan;
kundi mga tawong
naghahangos nin ampot
aru-aldaw.

Pagbuwelta ta atyan
dai ka na nanggad
mangalas kun ta'no
an duros maamputon.
pag-agi ta. Ha?

O ano, maiba ka sako
pag-uli ko atyan?

Ma-Congressman Ako

Nakapagdesisyon na 'ko.

Madalagan ako sa pagka-Congressman.

Kaipuhan kan satuyang distrito sarong diputadong may paninindugan, sarong tawong dai tulos matitibag-tibag sa tahaw kan anuman na kalamidad, itong dai tulos malumya sa anuman na baha na mag-agi sa satong mga banwa. Sarong kandidatong makapal an apog. Na iyo an magiya sa gabos tang kasimanwa sa pagsabat kan BAGONG UMAGANG PARATING.

Hahanapan ako nin sala kan gabos kong kalaban, kaya maray lang na mag-entra ako sa pirilian na ini na bistado kan tawo kun siisay man nanggad ako. Ma’wot kong mamidbidan ninda ako bilang sarong honestong tawo, sinsero. Mayo nin tinatago.

Maski kan ako sadit pa, paraikit na ako. Sarong aldaw igwang ba’gong kawatan na nagluwas kadto sa tindahan, aba anang gayon na ara-awto. A-piso. Mayo ako nin pambakal. May nahiling ako sa pitaka kan Ina ko. Paghali niya sarong odto, pinuslit ko si sarong Rizal dangan binakal ko si ara-awto. Wikwik na kaidto sa eskwela nagpaparakarawat pa kami kan kaklase ko sa libod kan eskwelahan. Aba anang siram magpasawa sa bagay na dai mo pinagalan.

Nagtutubod akong an tawo tubod sa sarong tawong honesto sa sadiri niyang kaakuhan, sa sadiri niyang kakundian. Kun magiging honesto lang ako, masarig sinda sa sarong diputadong mayong tinatago manongod sa sadiri niya. Kun gusto niya man nanggad, mag-LINGKOD sa iba.

An saibong na kampo mahanap ta mahanap sako nin labot—kumbaga, sarong lugad na saindang kakalkagon nganing magnarana’ pa. Mahadit logod sinda ta bubuligan ko pa sindang hanapan nin labot an sakong pagkatawo. Tubod akong sa ngaran nin pagpapakumbaba, mas pipilion kan tawo idtong kandidatong dai nagpuputik. Mayong balu’bagi’.

Totoo, nabareta kaidto sa radio, nagparapanlamuda daa ako nin mga tindera sa may Divisoria sa Naga. Mayo man na iyan maipahiling sa samo na Permit to Operate tapos maski price tag kan saindang mga paninda mayo sindang pakiaram. Kan sinita ko na sinda, siniri-simbag pa ako kan swapang na tindera (ano baya an magiging reaksyon mo?) Lintian. Saro akong advocate kan consumer’s rights. Sisiguraduhon kong an diretso kan parabakal harayo sa peligro. Gabos na tawo kadamay nanggad ako. Nom! Nagparahibi baga itong tindera, nakikimaherak na dai ko pag-embargohon an tinda niya. Pero an dai niya aram napapakiulayan man lang ako. If the price is right, talagang isusulong ko an consumer’s rights!

Arog ako kayan ka honesto. Ano man na panahon, sa nag-agi kong termino sa banwa, maging kan nagi na kong Kagawad sa siyudad, mayo man nanggad tinatago. Gabos na namamatean, dai napupugulan. Gabos na magustuhan, pirming may paagi para mataparan. Sa kadaklan na tawo, ako an hinahanap na sinceridad, saro sa mga kalidad kan lider na kaipuhan kan distrito ta.

Iyo, inaako ko, mga amigo ko kadaklan mayayaman. Ano baya an magiginibo mo kun ika an pinakamatali sa klase nindo sa College of Law? Kinua akong sekretaryo kadto sa Rotary, makasayuma ka daw? Maurag, pa’no. Haloy ko nang ma’wot makatabang sa mga programa para sa tawo. Sa Rotary dakul akong proposal na naisurat. Maray-rahay baga an kinaluwasan.

Dakul na proyekto an natapos ni Philip bilang district chair, dawa ngani pirang beses na pig-paparasupla siya ni Joey, an mayor kan siyudad na sadiring tawo niya man sana. Pero, dai ka, ta daradakula si commission ko duman kaya pirang semana bara-banggi kami sa Bistro kan mga amigo ko. Sa SIPAG AT TIYAGA, nanood akong manipa sagkod nungka nang mag-kakan nin gina'ga'. Digdi man mahihiling na ako an utak kan progreso kan tawo, dai manenegaran na an progreso mayo lang sa puso, kundi yaon sa GALING AT TALINO.

Itong bareta na dai ko pinadrinohan an parte daryo ko kan siya kinasal kan 2004 sa Tigaon, totoo 'to. Nungka ako masuporta sa tawong mayong utang na boot sa publiko. Inagom niya an aki kan jueteng lord, pa’no? Dai ko matios na madamay sa mga gibo-gibo kan tawong an mga kuwartang ginagastos sa saindang luho hali sa payola.

Sa pulis sana ako masarig ta sinda an mapuksa sa mga tawong kung umasta garo mayo nin pinagkakautangan. Kompiansa ako sa kapulisan ta, sinda an marumpag kan mga kaharungan kun saen an jueteng binobola ara-aldaw.

Arog ninda, ako sarong pusikit na paradaya sagkod bentausong linalang. Dai ako mabakli kan sakong ugali. Haslo man nanggad ko, maski kaidto, sagkod ngonyan. Huli ta ako honesto, mayo na 'kong baba'gohon sa sadiri ko mientras na ako nabubuhay.

Boarding House

Dai ka nagluluwas sa kwarto. Pa'no ka maka'laba kan uniporme mo? Mabaraha sa lababo dyan ka mabulnaw kan pantalon mo. Duman kuta sa may banyo sa luwas para mahiwas. Pero baad dakul an nag'aralaba. Yaon siguro si Bornok, 'sugoton ka. Pag nag-abot an kasera, 'singilon ka. Si A'ma mo mayo man pinadara. Ano, bilog na aldaw, digdi ka na lang mabula'tay? Pangudtuhan mo tada na pansit, malutong bahaw. Matara-ta'naw ka na lang sa bintana. Hihirilingon mo na lang an mga tawong nagáaragi sa tinampo. Dai ka na mababa. Maano ka na sana? Malusi-lusi. Bilog na aldaw kang matunganga. Nag'asarakat na si mga kaklase kan ka-boardmate mo sa balyong kwarto. Garo masirine daa sinda; ano ngonyan, Domingo? Maghapon, anong 'gibohon mo? Ma'bayaan ka kan aldaw. Kuta na saimo.

Anáyo

Pagkagios kan lalaking naanáyo,
susukulon niya an lanob gamit an sarong samod;
dangan maparakanta siya sa Sagrado Corazon.

Malakaw siya pa-baybayon pag-abot
kan sinarom. Pag-agi sa may kamposanto,
masasabat niya sarong kabaong; pinuprusisyon.

Malaog siya sa simbahan, pauli pa sana
an mga gurang; sa luludhan na garaba’ saiya
may masunson, “Nag-abot ngonyan si Mamo’.

Dapat nagpabendisyon ka saiya.” Hihiribunan
siya kan mga kanturang tapos nang mag-nobena.
Hihirilingon siya; sasabihan, “Dai ka pa baga

Noy, omay. Haen na man si Lucio?” Ipapalamag
ninda an pinsan niyang sa tangá pa naglahod. Maiba
sana siya pag ‘gakod na sa hikot an kamot niya.

Sa harong, dai siya mapamanggi kan sira.
Papainumon siya ninda nin dahon na gina’ga’,
sinalakan nin suka, haloy na tinalbong sa daga.

Pero dawa ipasantigwar siya ki May Guling
o ipahilot pa pirang beses ki Tiyang Onding,
an lalaking naanáyo dai na mabubulong.

Pag banggi, dai tulos siya makakaturog.
Atyan na matanga’ sa bintana siya masaprang
Ara-atyan pa, an bulan aawitan niya na.

Makaturog man, pero uum-omon siya;
Mangingiturog siya ki Mamo, kaiba an mga kantura
sindang gabos naghuhuruba sa may kapilya.

The way to a man's heart

is through his stomach kaya dai nagsayang nin oras si Janet poon kan duhulan niya nin Mentos si Danilo kan pabistuhon sindang duwa ni Chona Racadag sa may Education Building; asta an duwa magkauruyon mag-board ka Lola Quinang sa Queborac.

Sarong Domingo, dai nakasayuma an lalaki sa naggagatas-gatas na mango float ni Janet; maski siisay man gayod na nagparakamang sa carabao grass maghapon ta na-tripan kan palu-pagong opisyal sa R.O. maralaway sa kagutuman. Nom! Simot niya an mangga, asukar, gatas. Abaanang hamis, sabi.

Ta' mayong padarang bagas an ama niya hali sa Cararayan, 'sakupon daa siya kan babayi sa sinapna. Sasabayan niya na lang magluto sa mahiwas na kusina kan gurang na kasera. Pritos na bading abo, panduwahan nin kangkong na sinukaan sagkod tinawyoan. Tapos, nag-aalusuos an maluto.

'Pabayaaan na sana ninda an mga ka-boardmate na hurugak nang magruluto, makurunas daa kan tada. Masiramon gayod magkakan sa laog kan kwarto tinatangro siya kan karatula sa pinto, an sabi: Hello Kitty! Halat, ta mabakal muna siya nin yelo sa tindahan ni Mrs. Olarve; ilalaag sa pitsil tapos isasalod niya sa Nawasa.

Tender Is The Night

Pundo na an tugtog sa baylihan;
Huna' ko kansubago bisperas lang;
Si Jun sagkod si Donna 'uruli na man.

Nagbubura an botbot, garo sa Iraya.
Hinaharana ako kan duros sa bintana.
Ta'no an palibot ko igwang pakima'no?
Mayong sindang kamanungdanan kadto.

Pirang banggi na an sakong nabibilang
An ba'na ko mapuli na kun hali oma lang.
Nuarin mauli an sinasabi kong agom?
Siisay an kukuguson ko sa diklom?

Mayo nang tawo pag banggi, iyo.
Dawa sisay gayod madayuyo
Sa ngilo nagsosolosolo.

An Sapatero sa Iznart

Naghali na ako samo. Mayo kong
nakitkit sa imon kan tugang.
Pigkurua na ninda si parti ko
saka tinaranuman. Yaon ako
sa Plaza, nagpupukpok na lang.

Kanugon kan harong sa Pototan.

Your First Day Alone

Darakulaon mata niya, namumulaag, garong kakakanon ka.
Sa bâsug mo nanuparan pasiring ka sa eskwelahan.
Kuminutipas pauli ka maski dai pa retira.
Tuminago ka sa saindong platera, nagrurulungsi ka.
Nasabatan mo itong asbô sa libro ni Mrs. Paya.

Your First Day Alone

Darakulaon mata niya, namumulaag, garong kakakanon ka.
Sa bâsug mo nanuparan pasiring ka sa eskwelahan.
Kuminutipas pauli ka maski dai pa retira.
Tuminago ka sa saindong platera, nagrurulungsi ka.
Nasabatan mo itong asbô sa libro ni Mrs. Paya.