Bolaobalite, 1976

Ma, pasensiya dai na ko nakapaaram saimo
amay-amay pa si first trip marhay ngani
ta nakasakay ako. Dai ta ka na pigmata
paggios ko ta turog-turog ka pa, pagal-pagal
kakaaling ki Nonoy pirang banggi na man
nagpaparapastidyo; pero kun kinakarga ko,
pwerte man baga, nagsisilencio.

Hilingon ko na sana tibaad yaon na
man ko diyan sa Sabado. Pero sabi mo
man ngonyan na semana tibaad mag-abot
na si Onding ni Jeremias. Marhay kun siring
ta igwa na kitang mawalatan kan mga sadit.

Digdi sa eskwelahan, siribot naman kami
ngonyan ta muya kan mga maestrang
mag-Christmas party kaiba kan mga magurang
sa plaza—apwera pa kan sa mga kaakian.
Nahugos na samo an PTA kaya dakulon
gibohon ko digdi. Mga lesson plan ngani
dai ko pa ubos macheck-an. Pero marhay
man ta igwa ako digding masarigan.

Kansubanggi—iparayo nin Dios—
nagralaen naman si pagmati ko. Nagimata ako
sa init; ginagaranot ako; basa-basa si sakong
ulunan, tumtom pati higdaan. Pero tinutumar ko
si bulong na pigreseta kadto sa Naga. Dai ka na
maghadit ta maboot man si May Peling; siya
an kasera ko digdi. Pinapatundugan niya ko ka’yan
sa mga aki nin pangudtuhan o minsan mirindalan.

Nurong semana, makompleanyo ka na baga
kaya maghalat-halat ka ta ako may surpresa.

Alumni Homecoming

Susog ki David Ray

Abaana! Ano man daw ta nakabali ako

sa grupo kan mga polongóng iniho—

mayo nang giniribo ngonyan na banggi

kundi mag-irinuman tapos magharambugan—

túgbo digdi, túgbo duman, garo man daa

ngonyan lang naman nagkanuruparan.

Mayo na nin ibang pig-iristoryahan

kundi an saindang nagkágirinibuhan

na aráram kan gabos na man, mga lugar

na nagkádurumanan, mga chicks nindang

nagkátsaransingan—mga nagkágirinibuhan

nindang inda kun anong kamanungdánan.

Igwang nagharáli sa lugar mi pagkatápos

kaidto; tapos ngonyan pagkauruli, huna mo

sainda kun sáirisay na man daang Polano.

Pagkatápos kang tînuhon, mákua man daá

nin serbesa sa lamesa tapos dai ka kakauláyon—

garo dai kamo nagkáibahan nin pirang taon.

Yaon sana sa táid mo, mayong girong.

Ukon kauláyon ka na, masabi siya: dai ka

man giráray palán nag-iinom. Nin huli ta

kaáabot niya pa man saná, dai niya áram

na nakapirá ka na antes mag-sinárom.

Iyo ka man ngaya giráray: dai man nag-iinom,

mayo pa nin agom.  An ibang mga beer belly-hon

huna mo kun sáirisay na iriigwáhon, mga parainom!

Dai man daw an mga empatsádo nindang tulak

an iyong pinag-iimon kan saindang mga agom?

Yaon si Sulpicio, si Crisanto dangan si Claveron.

Padarakuláan nin tulak, pagarabátan nin buy-on.

Ngonyan, garo pa lugod sinda binabayadan

ubuson an pirang kahon kan serbesang dinunaran

kan mga kaklase pang nakabase sa Taiwan.

Kaya na sana man gayod an iba samo

amay nagkagaradán, nagkángaranáan

sa rarâráan sa kada taon na urulian.

Siring sa dati, mayong sistema ining tiripon  

apwera sa limang kahang baseyong

pwede na naman iarapon.

Mauli na akong amay—babayaaan ko

sindang agit-agitan naman magtiripon

sa bagong sumsuman na inorderan pa

sa luwas kan eskwelahan—inasal na hito

sagkod an pinaluto pang dinuguan.

Maagi an mga aldaw siring kan dati,

ma-check ako nin FB sa sakong Galaxy 3;

sa status message sa Group mi, dai ko

mangalas kun igwa na naman R.I.P. 

Sa Telepono

Huna mo kun siisay ka; nakatiwangwang sana baga

sa ibabaw kan lamesa; mayong pakiaram sa opisina.

Alagad an matuod, pastidyo ka sa mga kadakul ginigibo.

Mayo ka man talagang sirbi sa gustong magtrabaho.

Sa hilingko, tinuwadan ka ni Kafka. Luminayas siya sa opisina,

saka niya nabisto si Gregor Samsa, sarong kalag na nabangkag,

por dahil sa hungkag sarong aga nagi na lang kuratsa.

Liniudan ka guro ni Eliot; maghapon dai ka inintindi sa bangko.

Nom! Nagpatuyatoy pasiring sa imprenta; dangan nagparapanlamuda.

Ano daw kun magtanog ka, tapos an makadangog ngaya saimo

si William Shakespeare, aram mo an sasabihon niya saimo? Hellurrr!!!

Mga Pinaghalían Gayód kan Hálas

1. Cagsawá. Pangáran: kag + sawá, 
siring sa kagharóng, ukón housemaster. 

Kagrugáring kan sawá; snake master.

Mga tawo sa sarong banwa sa Albay—
Tibáad nagsambá sa baláan na halás
bisán layás; kaya naanggót an Bulkan:
mga táwo, haláman, propiedád
tinalbóng, binagúnas, winaswás.

2. Uryól. 

Pangáran: Iyo idtong parapasalúib
sa epiko kan Ibalóng. Tibáad háli sa urí,
o pagkaárâ—minsan táwo, minsan, hálas.

Mapagpasalúib na tinúga; mayong 

kabaing sa gandá, dáwa sa iya nga 

mga miga, minahira kan saiyang gúya.

3. Bikol. Pangáran: Hali daa sa bikô, ukón crooked 

sa Ingles; after the region’s geography.

Kadagaán na nalilibodan kan Ticao Pass sa mapa, 

tibáad dáting Tico Pass; an kadagaan tikô kun 

idadalágan minakamáng; minsan sain minasúpang.

4. Iba Pa. Kun anggót an minatarám, an sabi, lasólas—

halín sa háli + layás; ukón halnás + ulyás,
buót sabihon, slippery, siring sa kikig, ukón eel.
Apod sa Hiligáynon, ulaló o man-óg. Tibáad Manáog.

Sinurublian sa Hiligaynon

ukón,o
baláan, banal, sagrado
bisán, dawâ

guya, lalawgon

saiya nga, sa saiyang mga
halín, háli

 

Si Nonoy Ko Dakula Na

Darakulâ nang marhay an mga abága niya, 
garong si Houdini kadto pag inuurunát na kainí 
an hawák háli sa pagkákakadéna. Garo kansuarín sana 
kadtong pinapatúrog ko pa siya, sinusúlok ko 
sa tamóng luway-luway an sararádit niyang buól. 
Garo kansuarín saná kadtong pigbubulús-bulósan 
ko siya, pigtuturón-turón dángan sinasaló dángan 
kinakargá. Dai ko siya maladáwan na bakô nang aki. 
Dápat nánggad mag-andám na ako; dai na ko dapát 
mahadlók sa mga láki ta si babâ ko sarô na man. 
Mayo man lámang ni sa panumdúman ko 
kadtong uminulpót siya hali sakô—
sarong kinandádong kahón sa tahaw kan niyebe 
kan Hudson—inabrihan an pwerta, 
pigruluág an mga kadena, dángan kuminámang 
padígdi sa sakong mga abága. Pigpaparahiling 
niya akong garo si Houdini—pig-iistudyúran 
kun pâno makaluwás sa kahón, 
nakangírit tápos minapagápos. 


Sinurublian sa Hiligaynon
láki, lalaki
mahadlók, matakot
panumdúman, isip
pig-iistúdyuran, pig-aadalan


Susog sa “My Son The Man” ni Sharon Olds, 1996.
Dakitaramon ni Niño Manaog, 2014.

Animal Husbandry*

Mayong maogmang persona sa kadaklan na mga obra ni Frank Peñones, Jr., sarong manugbinalaybay na tubong Bicol. Kun igwa man ngaya, mabibilang sana sa muro an magayagayang mga tema sa iya nga mga rawitdawit. Kadaklan sainda mayo nin kaogmahan sa mundo. Sa manlaenlaen na rason. Kun ano-anong kadahilanan—ukon sa kadaklan na beses nin huli ta sinda igwang kabangdanan o kapigaduhon.

Enot sa iya nga “Panayoknok,” ukon lullaby sa Ingles, na sarong anyo kan talinghaga kan suanoy nang panahon, mayo nin linga, mayo nin aling—uda sang hingalo ukon diskansong mamamate sa iloy nga nagpapaturog kan saiyang aki. Nagpaparahibi an aki kan persona—kaya pinapaalo niya ini; alagad mayo lamang siyang ginahambal nga tibaad makapahipos diri. Ata nang gutom, gusto niya pa ining magturog nin hararom (“Turog na, aki kong bugtong/ magkaturog kang hararom.).”

Dawa ngani gutom na an aki, segun sa ina, tioson na sana daa kaini an naghihilab nang tulak (“an saimong pagkagutom/ biyo mo na lang ipiton.”). Dai na daa siya maghulat sa ama kaini ta dai na man sana ini magpuli (“Dae ka magparahibi/ bayaan mga pagmáte/ ta si tatay di mapuli/ binitin duman sa Saudi.”).

Sarong makaluluoy na ritrato an yaon sa piyesang ini. Kalabanan, an pinapaalo man sana kanpersona iyo an sadiri niya. An hagad kan aking nagpaparahibi pagkakan, alagad garo man nanggad tios na sindang maray ta ipiton na sana daa kaini an nagbuburukbusok na tulak. Waay et pagkaon na maihatag an ina sa saiyang kabuhan.

Dahil sa an agom niya ginadan, dai na maaling-aling kan asawa an saiyang kamugtakan. Daing palad na kamugtakan. Kaya na sana man, bisan an saiyang aki—na dawa puwede man ngani—indi mahatagan kan saiyang kaipuhan.

Sa “Agrangay,” yaon an primeval na drama kan búhay kan personang binayaan gihapon kan saiyang bana. Daing gahos na an asawang hilingon o tanawon an inabot na kapaladan kan saiyang rinimpos na kaibahan (“Dai na siya asin an kaya ko na lang ngonian,/...tanawon siya sa harayo”).

Nadakop an saiyang agom kan balyong tribu pagkasiod kaini kan sarong usang ngapit kakanon kan saiyang pamilya (“Naghali lang siya may kapot na mara/ may kapot na mara sa paglapag nin usa.”). Dai na nakabwelta an nasambit nang bana ta nasiod siya kan mga taga-balyong tribu (Duman sa bukid an tribo sa balyo/ an tribo sa balyo nahiling siyang gayo.).

Igwang kung anong kamunduan sa sini nga ladawan. Yaon an pungaw, sagkod ngilo kan dayuyu sa mga nagkapirang linyang inaawit dangan inooro-otro kan personang ini ho. Mayo nanggad mahimo an asawa para sa bana niyang nahihiling niya na sanang binubuno sa harayo.

Ano man nanggad an sala kan saiyang bana? Sa kadagaan kan mga barbaro kaidto maiintindihan ta na tibaad nakalagbas an lalaki sa teritoryo kaining balyong tribu— (“Asin pigbayaran niyang mahal, kan sakong mahal/ an sakong usa sa saindang abaga.”). Paglamag niya kan sini nga usa dangan niya nanuparan an mga nakakabalwarte digdí—o basi man nanggad mga kagrogaring kaini.

Lulusubon man ngaya kan sa ilang mga katribo idtong mga yaon sa balyo (“Ngonian na banggi mantang an sakong mga ka-tribo/ an sakong mga ka-tribo nagsasayaw nganing siya balukaton/ sa paagi nin mara na nakatukdo sa mga bitoon,/ mga bitoon na nagpupula na.”).

Alagad ngonyan mayo na siyang gahos na hilingon an gadan niya nang agom (“Dai ko kayang tanawon lang siya sa harayo/… Mantang nagsasayaw sinda palibot saiya/ palibot saiya, an saiyang payo sa puro kan mara.”).

Sa duwang piyesang binasa, iniistorya kan mga asawa na parehong gadan an saindang bana. Nakaistar sinda sa duwang panahon, nagdayo an duwang bana sa balyong daga—nakipagsapalaran ta ngani gayod mataparan an kaipuhan kan saindang mga kabuhan.

Sa duwang bana, dai nahiling si saindang pagkadakila yaon sa sakripisyo para sa ila nga ginahigugma—sa ibang kultura sinda nagkasala. An saro binitay, an saro man kinatay—trinatong garo mga hayop, mga animal. Pareho sindang ginadan dahil sa kasalan. Dangan man sa duwang obra, nagbabangkay sila sa ilang mga asawa. Nakaistar sinda sa duwang panahon, mayo sindang nahimo nganing masaylohan an inabot na kapaladan.

Mayong maogmang asawa sa sini nga mga obra ni Peñones. Para sainda mayo nin ogma ta mayo na nin bana. Para sainda, madiklom mapait an kapaladan nin huli ta sinda nabayaan.

Sa siring na mga pangyayari, sa mga realidad na pigladawan, tibaad igwang maghapot kun haen an kapas kan mga babaying ini na manindugan? Mayo. Bako man gayod siyang arog kaiyan kabalingkinitan—o ka-maselan. Igwa man gayod kusog an asawa ta nganing rimposon an pungaw kan kagadanan, ta nganing labanan an isog kan kapigaduhon. Maaanggotan si Peñones sa peministang iristoryahan.

Sinurublian sa Hiligaynon

manugbinalaybay, parásurát nin tula

ukon, o

kapigaduhon, pagtios

iloy, ina

sang, nin

ginahambal, sinasabi

nga, na

makapahipos, makapaalo
diri, digdi
maghulat, maghalat

makaluluoy, makaherak

kalabanan, magsala

waay et, mayo nin

maihatag, maitao

asawa, agom na babayi

sa ila, sainda
ginahigugma, namomo'tan

bisan, dawa

indi, dai

gihapon, giraray, man

bana, agom na lalaki

sini nga, ining

*Animal husbandry refers to the breeding, feeding and management of animals or livestock for the production of food, fiber, work and pleasure. (Source: Microsoft ® Encarta ® 2009. © 1993-2008 Microsoft Corporation.).

The Writer of Our Discontent

Mayong maogmang persona sa mga obra ni Frank Peñones, Jr. Kun igwa man ngaya, mabibilang ta sana sa muro an magayagayang mga tema sa saiyang mga rawitdawit. Bako man nin huli ta gabos sainda nagmumundo kundi nin huli ta an kadaklan sainda igwang dakulang disgusto sa mga bagay sa palibot ninda.

In 2010, Bikol poet Frank Peñones, Jr. (FPJ)
considered that the plethora of Bikol literature,
flowing from the current output of individual writers altogether
contribute to the flowering of the Bikol literature.

Gabos sainda igwang mga isyu—igwang mga reklamo. Partikularmente, kadaklan sainda, dai kuntento, o masasabi tang mayo nin kaogmahan sa mundo. Sa manlaen laen na rason. Kun ano-anong kadahilanan—alagad ta sa kadaklan na beses, nin huli ta sinda nadada’tugan, natutu’makan, o nasasaniban.

Normal man sana ini—kun susumahon ta o kun hihilingon ta an palibot kun sain nabuhay si Frank Peñones, Jr. Nabuhay si Frank Peñones, Jr. (FPJ) bako man gayong harayo sa palibot na pig-itokan kan kinaban kan saro pa man na FPJ—an artistang si Fernando Poe, Jr.

Puwede ta nganing sabihon na an duwang FPJ—duwa katao, sarong pangaran—nin huli man sana ta tibaad pareho an karera ninda sa buhay. Magtao nin boses sa saradit, sa inaapi, sa dinuduhagi, sa mayo nin lugar sa kinaban na ini.

Mala ngani ta sa enot na tataramon ni Paz Verdades Santos sa Cancion can Tawong Lipod, an panduwang poetry anthology ni Frank Peñones, Jr. na paluwas pa sana, nasilag kan Bikolista kun pa’no siya nagpumirit na ipadangog an saiyang tingog sa saiyang mga kahimanwa dangan man sa gabos na Pilipino.

Sa nasambit nang koleksyon, sinaro-saro ni Frank Peñones, Jr. an pagbubuyboy niya sa mga isyu kan saiyang banwa. Gamit an manlainlain na persona sa saiyang mga tula, tinawan duon ni Frank Peñones, Jr. an balor kan paghiling kan mga Bikolano sa saindang sadiring dila, na nangangahulugan nin pagrumpag kan mga institusyon arog kan gobyerno, simbahan asin ano man na status quo.

Sa kadaklan niyang mga obra, tinuya-tuya niya an mga yaon sa poder. Binunyag niya an mga anomaliya kan mga poderosong abusado arog kan academya, kamara asin pulisiya.

Sa mahahamot na rima sagkod mga paghorop-horop sa nagkapirang buhay kan saiyang mga persona, hinalayhay niya sa madla an bata kan sosyedad na minaratak sa derechos kan ordinaryong Bikolano.

Ano daw ta igwang kung anong kamunduan sa kada tingog na pinapataram sa mga obrang sini ni Frank Peñones, Jr.?