Showing posts with label nature. Show all posts
Showing posts with label nature. Show all posts

Saturday, November 23, 2013

Man vs. nature vs. man

So far this year, the only authentic (and definitely hardly fabricated) newsmaker is the Typhoon Yolanda (International Name: Haiyan)  sent—not by God but perhaps by the gods of our own making—to make us think twice about our greed.

Bako gayod maninigô na basulon kan tawo sa Diyos an mga nangyayaring ini sa iya nga palibot. Sa hapot na tâno ta siring na sana kaini an sunod-sunod na kalamidad na nag-aarabot sa kinaban ngonyan, dai man gayod tamang silingon na an gabos na sakunang ini kapadusahan hali sa Diyos kawasa daing-data na man nanggad an tawo.

House at the side of the street in a Capiz town
Kun uugkuron, haloy-haloy nang panahon maráot an tawo. Poon pa kadto maráot na man nanggad an kostumbre kan tawo—orog na sa pakikiiba niya sa iya nga kapwa. Dangan yaon pa man giraray an pagtúo niya sa Ginoo—an takot niya sa Kagurangnan—na minapagamiaw saiyang siya nabuhay digdi sa ibabaw nin daga—bako sana bilang pisikal na hawak kundi bilang kalag na kaipuhan balukaton para sa kaomawan kan Poon-Diyos.

Alagad, tibaad mas orog na igwang kahulugan kun lantawon niya kun ano an sinasabi kan siyensya sa mga nangyayaring ini ngonyan na mga tiempo.

Daing labot an Kagurangnan sa nangyayaring mga kalamidad saiya ngonyan. An pisikal na kinaban kan tawo asin an kamugtakan kaini ngonyan—dangan kun pâno ini naging siring sa sini nga kahimtangan—tibaad iyo an simbag sa mga pangyayaring ini ngonyan na saiya pa man nganing kinakangalasan.

Pirming tama kun sabihon na an tawo man sana an may kagibohan kan saiyang sadiring kapahamakan. Siya man sana an mágadan kan saiyang sadiri. An gabos niyang ginigibo sa saiyang palibot—kan tawo sa pangkalahatan—iyo an máraot kan ining kinaban na bako man ngani siya an kaggibo.

Sa kahaloy-haloyi kan panahon, mayong pakundangan na inabuso kan tawo an mga kadagaan—mga kapatagan asin mga kadlagan—dangan an tubig sagkod mga kadagatan. Mayo siyang dai pigraot asin pigratak sa kinaban na ini. Mayo nanggad siyang pinatawad.

Kaya ngonyan padikit-dikit, paamat-amat, pasunod-sunod na siyang nagbabayad kan saiyang utang sa Inang Kalikasan. Alagad, kabalo bala siya na kaipuhan niya nang magbayad? An dipisil digdi ta tibaad mayo pa man nanggad siyang pagkaaram.

Pirang pildang na sana kan kalibutan an dai niya nahuhubaan? Tibaad mayo nang gayo. Gabos na kabinian kan kadlagan saiya nang winakasan. An gayon kan gabos niyang kadawagan saiya nang pighawanan, linaogan dangan sinamsam.

Sa istorya sang sini nga kalibutan, mayo na gayod mas maorog pang klase nin panglulugos an satuyang magigimâtan.



Sinurublian sa Hiligaynon
sa iya nga, saiyang
husto(ng), tama(ng)
silingon, sabihon, sabihin
lantawon, hilingon
kahimtangan, kamugtakan
paamat-amat, padikit-dikit
kabaló, aram
bala, baga
sang, kan
sini nga, ining
kalibutan, kinaban


A street in a Capiz town after Super Typhoon Yolanda

Photos by Eduardo Navarra and Cora Navarra

Sunday, July 01, 2012

Man and dog


Sa The Grey na binidahan ni Liam Neeson ngonyan na 2012, an walong survivor sa nagbagsak na eroplano haling Alaska— kabali an karakter niyang si John Ottway—nagkagaradan man giraray pagkatapos.

Guardia kan sarong oil drill team sa Alaska si John Ottway. An apod niya sa trabahong ini—“job at the end of the world,” kun sain an kairiba niya mga “fugitives, ex-cons, assholes, men unfit for mankind.” Kadaklan kan mga yaraon duman mga pusakal, hinarabuan kawasa sa danyos ninda sa sociedad.

Patapos na an kontrata ni Ottway, pinapauli na siya. Alagad kan solo-solo siya sarong banggi, nagsurat siya sa agom niya, dangan nagprobar siyang maghugot. Kan babadilon niya na an sadiri nin shotgun sa kadikloman kan niyebe, nag-alulong an mga lobo (wolves). Nakulbaan siya kaini. Dai siya nadagos maghugot.

Pauruli na sinda kan kairiba sa drill team; tapos nag-crash an eroplano. Sa gabos na sakay, walo sana sainda an nagkaburuhay. Sa wreckage, an ibang nagkaburuhay naghaharadit nagngungurulngol ta nagkagaradan sa impact an mga pag-iriba ninda. Si Ottway nakaapon sa harayo. Pero pagkagimata niya, hinaranap niya si iba. Nakabalik siya sa binagsakan.

Dinulok niya si Lewenden, sarong kaibahan na nagtuturawis an dugo sa tulak. Naghaharadit na an ibang mga amigo ninda. Nagngunguruyngoy. Hinapot ni Lewenden si Ottway kun ano an nangyayari. Sabi ni Ottway saiya na magagadan na siya. Pinabagol ni Ottway an luong kan lalaki. Kinaulay niya ni kag pighapot kun siisay an saiyang namomotan. Kinaulay niya pa astang dai nagdugay, nautsan na ni.

Dai naghaloy, pinangenotan ni Ottway an grupo. Hinambal niya sa ilang maggibo sinda nin kalayo, nganing dai sinda magkaragadan sa lipot. Magharanap pagkakan dangan magharali sa crash site.

Pagharanap ninda nin mga nagkataradang kakanon sa wreckage sagkod mga bagay na magagamit, nahiling ni Ottway na ginuguyod kan lobo an sarong pasaherong babae, nag-uungol pa ni kan sagpangon kan layas na ayam. Sinaklolohan kuta ni Ottway alagad gadan na an biktima. Dinulak niya an ayam kaya kinaragat siya kaini. Nagkadarangog kan iba kaya nasaklolohan si Ottway. Kinarne kan lobo an tuhod niya pagkatapos.

Sabi ni Ottway na tibaad kuta nin mga wolves an lugar kun saen nag-crash an saindang eroplano. Piggagadan kan mga hayop na ini an mga tawong nararabay sa saindang balwarte. Hambal pa ni John Ottway sa iba, dai man kinakakan kan mga sapat na ini an mga tawo. Kinakaragat man lang ninda, sagkod ginagadan, sabi niya. Sa layas na kadlagan, tibaad mayo sindang ibang madalaganan.

Minaray logod nindang magharali, magparalarakaw maghanap nin rescue ta harayoon an saindang natubragan. Bago sinda naghali sa crash site ta nganing madulagan an mga wolves na nag-atake sainda, nanganam si Hendrick, sarong doctor. Iyo ni an sabi niya, “I feel like we should say something. I feel like with all these bodies all people have died, it doesn’t seem right for us to walk away. “God bless these men. Some of them are friends we could be lying here with them.” Nagtingag siya dangan naghambal, “Thank you for sparing us; and helping us. O, and keep that up, if you can.” Alagad, sa katapusan kan istorya, mayong naginibo an pangadie kan sarong survivor na doctor. Gabos sinda sa dalan nagkagaradan.

Sobra sa kabanga kan pelikula, nagparararalakaw nagparadurulag nagparatarandayag an mga survivor parayo sa mga lobo; alagad bago man ini natapos, saro saro sindang nagkaurubos. Kan saiya nang toka pagbantay pagka enot na banggi, inatake kan lobo si Hernandez pag-ihi kaini. Siya an enot na nagadan sa grupo. Kaya sabi ni Ottway magharali na sinda duman. Pagparalarakaw kan grupo parayo sa crash site, nawalat man si Flannery sa tahaw kan yelo kawasa dai nakayahan an lipot sagkod an halawig na lakaw. Nawalat-walat siya dangan inatake kan mga lobo.

Pag-camping na ninda sa taas kan kabukidan, nahangog sa halangkaw na altitude an negrong si Burke. Sa saindang pigtuytuyan, magdamlag nagparaduros nin makusogon. Pagkaaga, nakua si Burke kan pag-iribang saro nang yeladong bangkay. Si Talget napilay kan makasabit ni sa kahoy pagrulukso ninda pabalyo sa halangkawon na salog. Kan buminagsak na siya sa daga, hiniribunan tulos siya kan mga ayam dangan ginuruyod. Si Diaz napagal na sana man magparalakaw kaya nagpawalat na sa may gilid kan suba.

Sa kadudulag sa naghahapag na mga lobo, naglumpat si Hendrick sa suba tapos nagpaatong sa sulog, nakairarom siya sa dakulang gapo saka duman nalamos. Si Ottway iyo an nakahampang kan alpha male, an pinakahade kan mga wolves sa mismo kaining kuta. Dai na pinahiling an saindang pagdinulak, kan inatake ni Ottway nin kutsilyo an ido. Sa huring ritrato kan pelikula, nakahandusay si Ottway, sagkod an maisog na hadi kan mga ido.

Sa pagdulag kan mga survivor, ginuyod ninda an pamimilosopiya kan kagsurat kan istorya. Linangkaba kan pelikula an konseptong naturalismo na pinadaba kan Pranses na manugsulat na si Emile Zola, sarong pagtubod na an tawo oripon kan saiyang sadiring natura. Mayo nin magigibo an inaapod kan ibang free will, o fighting spirit. Para ki Zola, sagkod sa mga nagsurunod saiya, mayong ibang minapaitok sa buhay kan tawo kundi an saiyang Kalibutan, an gabos-gabos na mga bagay-bagay sa saiyang kinaban. Garo man sana sinabi kaini na mayo nin kapas an kalag na magpapangyari para an tawo maparahay o mabanhaw an saiyang kaugalingon sa katibaadan.

Linangkaba man kan pelikula an vulgarized na konsepto kan survival of the fittest. Sa naturalistang kinaban, an hadi kan kadlagan iyo an layas na ayam. Garo daing kapas an tawong lampas an an isog kan mga hinayupak na mga ayam. Dawa gurano kaisog kan tawong hampangon an saiyang kaiwal niyang ini sa kadlagan, magagadan siya ta magagadan.

Sa climax kan sugilanon, nagprobar si Ottway na tampadan an bagsik kag an isog kan mga lobo. Nagtrayumpo man kuta siya alagad, kawasa an tawo sagkod hayop parehong nagadan, lininaw sa pelikula na nungka madudulagan kan tawo an ungis kan kadlagan, an layas na kabihasnan, kun sain tibaad an hayop, bakong an tawo—an hadi kan kagabsan.


Sinurublian sa Hiligaynon
nakulbaan, nakilaghanan
kag, sagkod
sa ilang, saindang
naghambal, nagsabi
naglumpat, luminukso
manugsulat, parasurat
mabanhaw, masalbar
kaugalingon, sadiri
sugilanon, istorya


Songs of Ourselves

If music is wine for the soul, I suppose I have had my satisfying share of this liquor of life, one that has sustained me all these years. A...