Animal Husbandry*

Mayong maogmang persona sa kadaklan na mga obra ni Frank Peñones, Jr., sarong manugbinalaybay na tubong Bicol. Kun igwa man ngaya, mabibilang sana sa muro an magayagayang mga tema sa iya nga mga rawitdawit. Kadaklan sainda mayo nin kaogmahan sa mundo. Sa manlaenlaen na rason. Kun ano-anong kadahilanan—ukon sa kadaklan na beses nin huli ta sinda igwang kabangdanan o kapigaduhon.

Enot sa iya nga “Panayoknok,” ukon lullaby sa Ingles, na sarong anyo kan talinghaga kan suanoy nang panahon, mayo nin linga, mayo nin aling—uda sang hingalo ukon diskansong mamamate sa iloy nga nagpapaturog kan saiyang aki. Nagpaparahibi an aki kan persona—kaya pinapaalo niya ini; alagad mayo lamang siyang ginahambal nga tibaad makapahipos diri. Ata nang gutom, gusto niya pa ining magturog nin hararom (“Turog na, aki kong bugtong/ magkaturog kang hararom.).”

Dawa ngani gutom na an aki, segun sa ina, tioson na sana daa kaini an naghihilab nang tulak (“an saimong pagkagutom/ biyo mo na lang ipiton.”). Dai na daa siya maghulat sa ama kaini ta dai na man sana ini magpuli (“Dae ka magparahibi/ bayaan mga pagmáte/ ta si tatay di mapuli/ binitin duman sa Saudi.”).

Sarong makaluluoy na ritrato an yaon sa piyesang ini. Kalabanan, an pinapaalo man sana kanpersona iyo an sadiri niya. An hagad kan aking nagpaparahibi pagkakan, alagad garo man nanggad tios na sindang maray ta ipiton na sana daa kaini an nagbuburukbusok na tulak. Waay et pagkaon na maihatag an ina sa saiyang kabuhan.

Dahil sa an agom niya ginadan, dai na maaling-aling kan asawa an saiyang kamugtakan. Daing palad na kamugtakan. Kaya na sana man, bisan an saiyang aki—na dawa puwede man ngani—indi mahatagan kan saiyang kaipuhan.

Sa “Agrangay,” yaon an primeval na drama kan búhay kan personang binayaan gihapon kan saiyang bana. Daing gahos na an asawang hilingon o tanawon an inabot na kapaladan kan saiyang rinimpos na kaibahan (“Dai na siya asin an kaya ko na lang ngonian,/...tanawon siya sa harayo”).

Nadakop an saiyang agom kan balyong tribu pagkasiod kaini kan sarong usang ngapit kakanon kan saiyang pamilya (“Naghali lang siya may kapot na mara/ may kapot na mara sa paglapag nin usa.”). Dai na nakabwelta an nasambit nang bana ta nasiod siya kan mga taga-balyong tribu (Duman sa bukid an tribo sa balyo/ an tribo sa balyo nahiling siyang gayo.).

Igwang kung anong kamunduan sa sini nga ladawan. Yaon an pungaw, sagkod ngilo kan dayuyu sa mga nagkapirang linyang inaawit dangan inooro-otro kan personang ini ho. Mayo nanggad mahimo an asawa para sa bana niyang nahihiling niya na sanang binubuno sa harayo.

Ano man nanggad an sala kan saiyang bana? Sa kadagaan kan mga barbaro kaidto maiintindihan ta na tibaad nakalagbas an lalaki sa teritoryo kaining balyong tribu— (“Asin pigbayaran niyang mahal, kan sakong mahal/ an sakong usa sa saindang abaga.”). Paglamag niya kan sini nga usa dangan niya nanuparan an mga nakakabalwarte digdí—o basi man nanggad mga kagrogaring kaini.

Lulusubon man ngaya kan sa ilang mga katribo idtong mga yaon sa balyo (“Ngonian na banggi mantang an sakong mga ka-tribo/ an sakong mga ka-tribo nagsasayaw nganing siya balukaton/ sa paagi nin mara na nakatukdo sa mga bitoon,/ mga bitoon na nagpupula na.”).

Alagad ngonyan mayo na siyang gahos na hilingon an gadan niya nang agom (“Dai ko kayang tanawon lang siya sa harayo/… Mantang nagsasayaw sinda palibot saiya/ palibot saiya, an saiyang payo sa puro kan mara.”).

Sa duwang piyesang binasa, iniistorya kan mga asawa na parehong gadan an saindang bana. Nakaistar sinda sa duwang panahon, nagdayo an duwang bana sa balyong daga—nakipagsapalaran ta ngani gayod mataparan an kaipuhan kan saindang mga kabuhan.

Sa duwang bana, dai nahiling si saindang pagkadakila yaon sa sakripisyo para sa ila nga ginahigugma—sa ibang kultura sinda nagkasala. An saro binitay, an saro man kinatay—trinatong garo mga hayop, mga animal. Pareho sindang ginadan dahil sa kasalan. Dangan man sa duwang obra, nagbabangkay sila sa ilang mga asawa. Nakaistar sinda sa duwang panahon, mayo sindang nahimo nganing masaylohan an inabot na kapaladan.

Mayong maogmang asawa sa sini nga mga obra ni Peñones. Para sainda mayo nin ogma ta mayo na nin bana. Para sainda, madiklom mapait an kapaladan nin huli ta sinda nabayaan.

Sa siring na mga pangyayari, sa mga realidad na pigladawan, tibaad igwang maghapot kun haen an kapas kan mga babaying ini na manindugan? Mayo. Bako man gayod siyang arog kaiyan kabalingkinitan—o ka-maselan. Igwa man gayod kusog an asawa ta nganing rimposon an pungaw kan kagadanan, ta nganing labanan an isog kan kapigaduhon. Maaanggotan si Peñones sa peministang iristoryahan.

Sinurublian sa Hiligaynon

manugbinalaybay, parásurát nin tula

ukon, o

kapigaduhon, pagtios

iloy, ina

sang, nin

ginahambal, sinasabi

nga, na

makapahipos, makapaalo
diri, digdi
maghulat, maghalat

makaluluoy, makaherak

kalabanan, magsala

waay et, mayo nin

maihatag, maitao

asawa, agom na babayi

sa ila, sainda
ginahigugma, namomo'tan

bisan, dawa

indi, dai

gihapon, giraray, man

bana, agom na lalaki

sini nga, ining

*Animal husbandry refers to the breeding, feeding and management of animals or livestock for the production of food, fiber, work and pleasure. (Source: Microsoft ® Encarta ® 2009. © 1993-2008 Microsoft Corporation.).

Obra et labora

Aga sa opisina nakatukaw ka sa imo nga lamesa, garo binubutingting an mga files sa saimong vertical folders. Garo igwa kang pigpaparahanap. Makiling ka sa wala, bubuksan an sulong-sulong kan lamesa. Maka’lot kan buhok ta garong naggagatol. Sa orasan mo, alas nwebe y media pa sana. Magagayon palan an pagkahilera mo kan mga folder. Matindog ka, magayon gayod magtahar kan mga lapis na ini. Haralaba pa pero pudpod na an mga puro. Taharan mo an duwa.

Sige, maglista ka kan mga tatapuson mo ngonyan. Ano na ngani to? Ano na ngani si huri mong project? Garo si folder sa puro an eenoton mo, bakong iyo? Garo baga dai pa natapos si sa sarong project. Dai pa palan tapos an ginigibo mo sa file na ito. Taposon mo muna to. Mag-apod ka muna. Apodan mo si kaopisina sa balyong department. Ano na ngani si tuyo mo saiya?

Sa poon, pormal man daa an pataratara nindo sa kada saro. Ito man daang obra sa opisina man nanggad. Ara atyan, mauunambitan mo saiya na nagtaas na naman an gasolina kaya garo naisipan mong mag-commute na sana pasiring sa opisina. Ay iyo? Maistorya na man si nasa balyo na pig-iingatan niyang dai magparakakan nin mahahamis kawasa at risk siya na magka-diabetes, sabi kan doktor niya. Hambal mo na logod saiya na updan ka niyang magparegister sa Mayor’s Fun Run sa Domingo ta nganing makaexercise man kamo, bako sanang anas trabaho. Sige na logod, atyan na lang. Tibaad magkadungan kamo sa lunch sa canteen, sabi. 

Haen ka na ngani kansubago? A, gigibuhon mo na palan itong surat para sa LGU, pero garo break time na. Magkape ka muna. Mantang nagkakape, habo mong pagparairisipon si mga ginigibo mo. Mapapanlingaw ka. Pagkatapos mabuwelta ka na sa lamesa mo, yaon an gibong dai mo matapostapos. Sige, poon ka na.

Nawalat mong bukas an door, ta garo mainit sa laog kansubago. May malaog na kabisto. Siya ni idtong saro man na parapalimanliman. Mabâbâ. Siya ni idtong kadakul aram na paiplî—tsismis sa opisina, mga manlaen-laen na kamanungdanan sa pamilya, mga kung anong uso sa Shangri-la o Divisoria; mga katuyawan sa mga nag-aasensong pag-iriba, sagkod kung ano-anong klase nin paghagad sang simpatiya.

Ika man pigpaparadangog mo nanggad siya, pareho kamong mga parapalimanliman. Sibot-sibot man daa kamo sa saindong ginigibo; dai man talaga kamo nagtatrabaho. Mga kabangang oras an masasayang sa urulay nindo. Mahali na an amigo mo kawasa nag-ring na an telepono. Sisimbagon mo. Nakangirit ka ta sibot ka na naman kuno.

Makukulbaan ka ta an nag-apod kinnukulibat ano na an nangyari sa project sa enot na folder kansubago. Masimbag ka saiyang kadakulon ka pa kayang pigtatapos. Sákô gid, silíng mo. Sige logod, sabi niya. Maghilingan na sana daa kamo sa amo ning oras sa amo ning lugar, para i-discuss idtong project. Iyo. Sa scratch paper mo sa desk, bibilugan mo idtong project na pinagiromdom saimo. Ini an eenoton mo.

Lunch na palan. Sige, pangudto ka na muna lugod. Sa cafeteria makakan ka. Igwang sarong kaopisinang maagi sa saimong lamesa. Namarapara? Kinukumusta ka sa saimong obra. Kadakuldakul kong gibo, masimbag ka.

Susog sa “Natural and Unnatural Time” na yaon sa Time and the Art of Living ni Robert Grudin. Nalagda sa New York: Harper and Row, 1982, p. 163.

Kristo sa Daghan

Igwang mga Kristo sa daghan an mga tugang mo.

Enot na enot, nagpoon sa magurang nindo an ining Kristo sa daghan—ki Manuel dangan ki Emma. Sa Kagurangnan, idinusay nindang duwa an saindong mga pangaran—bagay na nariparo kan saindong lolohon na si Ramon bago siya nagpaaram. Saysay ni Lolo Amon mo, mayo sa saindong anom na magturugang na an pangaran harayo sa istorya kan Kagurangnan sa Banal na Kasuratan.

Yaon ini malinaw sa matua nindong si Emmanuel, na an gustong sabihon, “Kagurangnan yaon satuya.” Sa panduwang pangaran na Neil Romano yaon an pundasyon kan saindong pagtubod asin kan saindong mga ginikanan. An panduwang kangaranan sa Alex Apolinario na iyo an saindong pantolo gikan sa búhay kan sarong santo. Dangan kangaranan kan sarong bayaning nagin panalmingan kan mga Pilipino.

An Clemente, kangaranan kan mga banal na lideres sa simbahan kaidto. Siring ki Rosario, an bugtong na tugang nindong babaye, pinangaran an saindang pagtuo kag pagsarig sa kapangyarihan kan pangadie sa paagi ni Santa Maria, an Iloy ni Hesu Kristo.

Dangan man an ngaran mo.

Sa saindo pa sanang mga pangaran, yaon na an krus sa daghan, an Kristo sa buhay nindo. Yaon an pagma’wot kan mga magurang mong gibohon kamong mga panalmingan kan kabo’tan kan Kagurangnan. Dinidekar kan duwa nindong magurang—sindá Manuel sagkod Emma—kamong mga aki ninda sa saindang dakulang pagtubod sa Kaglalang.

Dios mabalos ta saimong nariparo—na mismong an saindang mga pangaran, “Emma” kag “Manuel”—iyong gayo an duwang bahin kan “Immanuel,” an mismong pangaran kan Kagurangnan sa Hebreong pagtaram.

Tibaad nahiling kan duwa mong magurang na an pagsaro ninda asin kan saindang pangaran iyo an paggibo kan katungdan kan Diyos na Kaglalang. Dangan biniyayaan sindá kan saindong anom na búhay, na magpoon kadto sagkod na sinda man magtaliwan, idinusay sa pag-omaw sa Kagurangnan.

Ngonyan na sindang duwa mayo na digdí sa daga, yaon rinirimpos nindo sa búhay kan kada saro an saindang katukduan na mamoot sa kapwa asin magsarig sa Diyos na iyo an poon asin kasagkuran kan gabos na ginigibo digdí sa dagâ.

Sa siring na biyaya kan Diyos saindo, kag ngapit sa mga dalan kan búhay na saindong inaagihan, dai kamo maglihis o mawarâ.

Asin ngonyan na mga panahon, hinahangaan mo an mga tugang mo sa saindang mga nagkagirinibo, sa saindang mga ginigibo. Nin huli ta sinda nagigin panalmingan mo sa kadaklan na bagay sa saimong buhay. Nagpapadiosmabalos kang marhay. Sa búhay kan mga utod mo, yaon nahihiling mo an krus sa daghan kan kada saro sainda, an biyaya kan Diyos na Bathala sa duwa nindong magurang na ipadayon an saindang napu’nan sa tabang nin Kagurangnan.

Emmanuel. Yaon ki Manoy Awel mo an pagiging tiso, an kapas na magkulibat sa estado kan ispiritu mo; iyong gayo, enot niyang konsiderasyon an nasa saboot mo. Sarong bagay na an dakulang kahulugan, sa kapwa asin orog na saimong tugang niya, an pagrespeto.

Sa dakulon nang inagihan si Manoy mo, nahihiling mo saiya an sarong marhay na tawo. Sa dakulang harong kadto duman sa Libod, siya pinapaluhod sa asin o monggo kan saindong Lolo Emiliano ta ngani sana daang magtiso—kaibahan kan ibang mga tugang—na iyo, saiya nag-idolo.

Poon kaidto, nakanood sa pagpadakula kan Lolo nindo; natukduan magtaong-galang sa darakulang tawo, nakanood magpahunod sa saradit na tawo. Dahil kaiyan, yaon saiya an paggalang; an pagtao nin kusog sa kalag kan saiyang kapwa, orog nang gayo kadtong kamo entiro nang magkairilo.

Yaon sa saiyang daghan an ipadagos an pagsarang sa estadong pigdumanan. Saiyang tutungkusan asin susustineran an kapakanan kan kadaklan na saiyang pinu’nan.

Sa simpleng búhay kan maogmahon niyang agom asin mga kabuhan, yaon ki Manoy mo an kaogmahan.

Neil Romano. Nahihiling mo ki Ano an higos kan sarong tawo—yaon saiya an abilidad na magtabang dangan makapauswag bako lang kan mga mahal niya sa buhay kundi kan kadaklan. Siring ki Manoy mo, yaon saiya an pagma’wot na mataparan ano man na bagay na saiyang napu’nan.

Dangan yaon ki Ano an dai pagsagin-sagin na rimposon sana an mga namamatean kun an mga ini makakakulog sa kalag kan saiyang mga mahal sa buhay asin mga tugang. An pagpadangat niya sa mga nguhod na tugang, orog na sana man. Kan mga aki pa kamo, an turno kan Ina nindo saiya binabayaan. Araki pa kamo, siya na man an dakulang sarigan kan saindong magurang—nagmamanehar kan kapakanan kan kadaklan. Kaya sa saiyang mga aki, ipinapagiromdom, ipinapaarog an siring na kamalayan. Yaon, iyo ini, an biyaya kan Diyos na saiyang tinutubudan. Kaya na sana man yaon saiya an kaogmahan.

Alex Apolinario. Ki Irmanong Alex, mayo nin dakul na taram, kundi katiwasayan; bako man na pirming rarom, kundi baga kahulugan. Saiya, an magagayon na mga bagay sa kinaban igwang tamang kapanahunan, bako gabos na bagay tinataram ta nganing maintindihan. Bako na habo niya lang man nanggad magtaram, kundi na para siya tibaad yaon sa linong, yaon sa tuninong an hararom na kahulugan.

An simple niyang búhay ngonyan minapagamiaw saimo na tibaad bako gabos tinataram para maliwanagan. Yaon an katiwasayan—aram niyang an pagsakripisyo igwang balos na kasaganaan. An paglapigot, sa katapusan, nagiging kaogmahan.

Siempre sa tahaw kan ribok kan mga tawo, yaon an silencio kan tugang mong ini ho—bakong padalos-dalos kun siya magdesisyon sa saiyang ginigibo. Gabos na anggulo ririkasahon niya antes mag-abot sa pwedeng mapapangyari asin maginibo.

Tuninong, hipos na nagmamasid, dangan nakikidungan sa hulag kan banwaan, yaon sa saiyang daghan an biyaya kan Diyos na magtios dangan magpadagos magbaklay sa pinili niyang alagyan. Siya madagos-dagos asta makaantos sa saiyang papadumanan.

Clemente. Ki Mente, saboot mo, igwang orog na biyaya an magin nguhod na tugang kan nagkaerenot na tolo—yaon saiya an biyayang tiponon an gabos nindang ugali dangan isabuhay sa saiyang sadiring pakahulugan para sa saiyang kapakanan. Nagiging panalmingan niya an saindong mga matuang tugang.

Yaon ki Mente an pakikipag-ulian. Actualmente, minarhay niyang makauli dangan makapagpoon sa banwaan na saindong dinakulaan ta nganing maging harani sa pamilya asin mga tugang. Yaon saiya an paghadoy na kamong nagdadakulang pamilya pirming magkairibahan. Dawa kaidto pa, aktibo siya sa pag-urulian. Kun igwang tiempo haling Manila kaidto, siya mauli ta mauli ta ngani sanang kamo gabos magkanuruparan, magkairistoryahan. Mayo siyang panama sa pungaw sa siyudad—pirming an puso niya minabuwelta kun sain asin kiisay ini igwang lealtad.

Ki Mente yaon an pagkamatinao, an pagma’wot makatabang nang gayo sa siisay na nangangaipo. Iyong gayo an naiisip mo, sa ngonyan na mga tiempo, garong kandidato, nagpapanao nin kun ano-ano sa kada barrio—alagad pagmáte mo, an padangat mong tugang na ini ho, bakong pulitiko.

Sa eskwelahan sagkod sa barangay kaidto, natawan siya nin pagkakataon na magdalagan sa lokal na pwesto—alagad garo bagang dinehado. Duman siya nakanood na dai niya kaipuhan nin hagban na puwesto ta nganing matuod na magserbisyo—“to serve and not to count the cost,” nanu’dan niya sa sarong dating poderosong militar na an ngaran San Ignacio kan pagkaadal niya sa Ateneo. Garo nabasa na nindo an istoryang ini’ho. Iyo, tama an iniisip mo. Sa saiyang daghan, yaon si Kristo.

Yaon ki Mente an paggalang sa mga tawong nasa katungdan—an pagbisto sa kapasidad kan katungdan para sa kapakanan kan kadaklan; bako kan partikular na tawong yaon sa pwesto. Siring niya ngonyan na yaon sa gobyerno sa serbisyo publiko—siya ngonyan iyong tinutubudan, pighahagadan nin tabang, sinasarigan.

Rosario. Ki Nene mo, yaon an kaogmahan nindong magturugang. Yaon saiya an pakikipagsapalaran. Pagkaagom ni irmana mo dangan kan magpamilya na, nahiling mo saiya an isog kan sarong babaying igwang paninindugan. Sa sibot na siyudad na saiyang dinayo, nagpundar siya duman dangan nagpadakula nin pamilya—katuwang an saiyang mamomo’ton na bana. Nagdadakula an saindang pamilya dangan padagos na nagdadanay sa biyaya nin Diyos.

Yaon saiya an pagkamaginibo. Siring man nindo, sa ara-aldaw na ginibo nin Diyos, nagtatrabaho. Siring man saindo, nagseserbisyo-publiko, nakikiulay sa mga nangangaipo, sa maraming tao’y nakikitungo.

Dangan man an pagkamatinao. Dawa kadtong daraga pa sana siya—hugos nang entiro sa saiyang mga sobrena asin mga sobreno, napapaogma ining mga kaakian sa harong man o sa tinampo. An pagtabang sa tugang na natitikapo—yaon na gayo. An paghadoy sa arog mong nasasakitan garo niya na baga naging pangangaipo.

Siempre yaon saiya an pagkamainamigo. Sa dakul niyang naging amiga sagkod amigo—yaon an mga pinsan, mga kairiba sa kwarto, mga dating kabiristo—ngonyan siya asin an saiyang pamilya nakakapadayon, matiwasay na nakakadungan sa buhay sa siyudad na pano nin gamo.

Ngonyan sa saimong pagsosolosolo, nadumduman mo an mga tugang na kairi-iriba mo sa harong nindo kadtong nakaaging tiempo—alagad ngonyan yaon na sa saindang sadiring mga estado. Gabos na sainda pamilyado; dangan man saimo. Namamatean mo an siring na biyaya orog ngonyan na ika harayo na sainda, sindá na sa ining dalagan kan búhay, iyo an saimong mga parte-daryo.

Napagamiaw saimo kan saindang mga agi-agi—pagkatapos kamong magkairilo pagkagadan kan ama mo saradit pa sana kamo dangan pagtaliwan kan Iloy nindo kadtong darakula na kamo—na nungka kamo liningawan kan Diyos na saindong tinutubudan.

Dios mabalos sa mga Kristo sa daghan na iyo an mga tugang mo.

Biernes Santo

Calle Fatima, San Vicente

Diliman 

Se7en Da4s Mak3s 0ne W3ak

An trabaho ta sagkod kalingaan, na paoro-otro sa pitong aldaw kan sarong semana, iyo an nagpapahiro sato. Aru-aldaw garo kita minasakay sa Ferris wheel—minasakat, minababa; kis-a nahahangog kita; kis-a man nakakahingalo kita. Kawasa igwa man daa kitang pinagkakaabalahan, dai kita nalalangkag. Sa kada aldaw na nag-aagi, garo man daa sibot-sibot kita sa satong ginigibo.

Alagad magayon an realidad na ini. Napapamarhay an iribahan tang mga individwal na tawo sagkod an satong sociedad. Nagpapadagos an dalagan kan buhay—sa barangay, sa banwaan, sa siyudad. Por dahil diyan, daing gayo magamo an satong buhay sa kinaban. Kapwa sociedad kag individwal napapamarhay.

Para sa satong trabaho, an satong diskanso amo an regalo. Ukon magsala, naipapagamiaw sato na kita uripon kan siring na kaayusan; kaya an pagmati ta mayo na kitang kapas na baguhon ini. Huna ta logod, kita nag-uuswag, saboot logod niyato kita nagtatalubo. Alagad, padagos sana an paghuna-huna tang ini.

Kawasa nagbabara-ba’lotan an satong pagtrabaho sa indi pagtrabaho, huna ta logod an trabaho sarong pagkastigo, asin an satong kalingaan daing siring man na kamurawayan. Kawasa ta may yara sang oras an satong trabaho, an balor kaini susog sa oras o tiempo, bako sa kun ano man nanggad an satong naginibo. Kawasa an satong obra por ora, igwang istruktura, huna ta man logod sa satong kalingawan kaipuhan mayo sana nin postura.

Nababagol an buhay ta sa paoro-otrong agi kan mga aldaw. An Lunes, iyo an Aldaw nin Kasiributan; Martes, Mierkules, Kasagsagan; Huwebes, adlaw nin Kapagalan, na papadiskansuhon kan Biernes, na iyo an garo baga GRO na minakitik asin minatao nin hingalo sa hapo ta nang mga lawas, an promisang aldaw kan Kasiraman na mayo man nin kasiguruhan.

An promisang ini segun man sana sa paghuna-huna na minagayon an buhay ta sa kalingaan sa duwang adlaw na mayo kita nin obra. Siempre an promisang ini dai man nauutob. Pagdatong kan Sabado sagkod Domingo, nalilingawan ta na an mga nangyari sa nag-aging semana—marhay man o malain—minaha’dit, minaandam naman kita liwat sa Lunes na paabot pa sana.

Sinurublian sa Hiligaynon

kis-a, minsan

magamo, magulo

ukon, o

indi, dai

may yara, igwa

Susog sa obra ni Robert Grudin, Time and the Art of Living. New York: Ticknor and Fields, 1982, 156.