Man vs. nature vs. man

So far this year, the only authentic (and definitely hardly fabricated) newsmaker is the Typhoon Yolanda (International Name: Haiyan)  sent—not by God but perhaps by the gods of our own making—to make us think twice about our greed.

Bako gayod maninigô na basulon kan tawo sa Diyos an mga nangyayaring ini sa iya nga palibot. Sa hapot na tâno ta siring na sana kaini an sunod-sunod na kalamidad na nag-aarabot sa kinaban ngonyan, dai man gayod tamang silingon na an gabos na sakunang ini kapadusahan hali sa Diyos kawasa daing-data na man nanggad an tawo.

House at the side of the street in a Capiz town

Kun uugkuron, haloy-haloy nang panahon maráot an tawo. Poon pa kadto maráot na man nanggad an kostumbre kan tawo—orog na sa pakikiiba niya sa iya nga kapwa. Dangan yaon pa man giraray an pagtúo niya sa Ginoo—an takot niya sa Kagurangnan—na minapagamiaw saiyang siya nabuhay digdi sa ibabaw nin daga—bako sana bilang pisikal na hawak kundi bilang kalag na kaipuhan balukaton para sa kaomawan kan Poon-Diyos.

Alagad, tibaad mas orog na igwang kahulugan kun lantawon niya kun ano an sinasabi kan siyensya sa mga nangyayaring ini ngonyan na mga tiempo.

Daing labot an Kagurangnan sa nangyayaring mga kalamidad saiya ngonyan. An pisikal na kinaban kan tawo asin an kamugtakan kaini ngonyan—dangan kun pâno ini naging siring sa sini nga kahimtangan—tibaad iyo an simbag sa mga pangyayaring ini ngonyan na saiya pa man nganing kinakangalasan.

Pirming tama kun sabihon na an tawo man sana an may kagibohan kan saiyang sadiring kapahamakan. Siya man sana an mágadan kan saiyang sadiri. An gabos niyang ginigibo sa saiyang palibot—kan tawo sa pangkalahatan—iyo an máraot kan ining kinaban na bako man ngani siya an kaggibo.

Sa kahaloy-haloyi kan panahon, mayong pakundangan na inabuso kan tawo an mga kadagaan—mga kapatagan asin mga kadlagan—dangan an tubig sagkod mga kadagatan. Mayo siyang dai pigraot asin pigratak sa kinaban na ini. Mayo nanggad siyang pinatawad.

Kaya ngonyan padikit-dikit, paamat-amat, pasunod-sunod na siyang nagbabayad kan saiyang utang sa Inang Kalikasan. Alagad, kabalo bala siya na kaipuhan niya nang magbayad? An dipisil digdi ta tibaad mayo pa man nanggad siyang pagkaaram.

Pirang pildang na sana kan kalibutan an dai niya nahuhubaan? Tibaad mayo nang gayo. Gabos na kabinian kan kadlagan saiya nang winakasan. An gayon kan gabos niyang kadawagan saiya nang pighawanan, linaogan dangan sinamsam.

Sa istorya sang sini nga kalibutan, mayo na gayod mas maorog pang klase nin panglulugos an satuyang magigimâtan.

Sinurublian sa Hiligaynon

sa iya nga, saiyang

husto(ng), tama(ng)

silingon, sabihon, sabihin

lantawon, hilingon

kahimtangan, kamugtakan

paamat-amat, padikit-dikit

kabaló, aram

bala, baga

sang, kan

sini nga, ining

kalibutan, kinaban

A street in a Capiz town after Super Typhoon Yolanda

Photos by Eduardo Navarra and Cora Navarra

Kamundúan

Grant Wood, American Gothic, 1930 

Dai man gustong sabihon na pag nag-agom na an sarong tawo, dai na siya mamumundô. Katubuan, idtong mga tawong minaagóm o minapaagóm sa saro man na habong mamundô, mamumundô man giraray. Dai mahaloy, mamamatean ninda na an pinakamakuring kamunduan iyo idtong mag-ibahan sindang duwa. (Hindi naman ibig sabihin na kung mag-aasawa ang isang tao'y hindi na siya malulungkot. Malimit, yung mga nag-aasawa o nakakapangasawa ng mga taong ayaw ding malungkot ay magiging malungkot pa man din. Di maglalaon, mararanasan nilang ang pinakamatinding lungkot pala ay madarama sa pagsama sa taong tulad din nila.)

Igwang tolong klase nin kamundúan. An enot iyo idtong kamundúan kan sarong tawong dai man nanggad nakánuod makibágay sa iba. Kun an tawong ini makaagom nin pareho niya, dakulon sagkod dakulaon an mga hahagadon niya sa iba. Dai niya aram na pareho ninda dai kaya; kung kaya sinda orog pang mamumundô, dai maoogma. Idtong pelikulangMarty manongod sa sarong surupgon na lalaking nakatagbo nin saro man na surupgon na babayi—dangan nagi sindang maogma bako man makatutubod. Garo idtong istorya ni Cinderella. (Merong tatlong uri ng kalungkutan. Ang una ay iyong lungkot ng isang taong hindi natutong makisama sa iba.)

An panduwang klase nin kamunduan iyo idtong yaon sa mga tawong kabaliktaran an pamatásan kan idtong enot na grupong nasambit. Sinda idtong mga tawong bíbo sagkod pamoso. Sinda idtong muya gid maging pamoso sa dawa ano na sana man na paagi. An mga arog kaining klaseng tawo mauurag sa negosyo sagkod sa pagkumbinsir sa tawo. Kadaklan sainda sa paghiling ta mga gwapo o gwapa, ukon kaaya-aya. Alagad an totoo, dai man talaga sinda tataó sa kama ukon mayong sinabi sa romansa—dawa ngani pwede tang masabi na kadakul na sindang nakapareha. An arog kaining klaseng tawo nasasakitan makiunóy o makiiba sa mga tawong saboót niya dai niya makakaya. Sa pag-agom o dawa sa anong pakikiiba sa kiisay man na tawo, kun dai akuon kan tawong siya pareho man sana kan iba, ukon halangkawon an hiling kan tawo sa sadiri niya, dai man nanggad siya maoogma, dawa na ngani dakul siyang kakilala o kadakuldakul barkada.

An pantolong klase nin kamundúan yaon duman sa tawong an paminsaron pirmi dapat siyang mauragon sa ano man niyang gigibohon. Kabali igdi itong mga artista, o mga manugsulat, mga intelektwal, mga kagrugaring kan mga kompanya ukon mga lider kan industriya. Kadaklan na beses, maboboot sinda kag maáyo duman sana sa mga tawong ila nga mapuslan. An mga arog kaining klaseng tawo mayong tiwala sa iba, dawa sa mga agom (man sana) ninda. Saboot ninda, mayo ni ano man na marhay na magigibo an iba. Para sainda an gabos na tawo kaulangan ta nganing maabot an kaogmahan o kaayuhan. Kaipuhan nindang an mga tawo kag tanan na mga butáng mag-ikot sainda.

Pwede sindang makaagom nin huli ta sinda magagayon asin makagagahum. Makakaagom sinda nin mga tawong makakatios kan saindang ugali, ugáring sa halipot na tiempo sana. Dai mahaloy an saindang iribahan. Kag maprobar pa sinda sa iba o minsan nagkapira—alagad nungka sinda matiwala. Sa saindang esposo o esposa orog pa sindang magpaparasuspetsa; nungka sinda maoogma.

Sinurublian sa Hiligaynon

pamatásan, ugali

gid, nanggad

ukon, o

paminsaron, pag-iisip

manugsulat, parasurat

maáyo, marahay

ila nga, saindang

mapuslan, mapapakinabangan

makagagáhum, makapangyarihan

butáng, bagay

ugáring, alagad

kag, dangan

Dakitaramon kan “Loneliness” ni William Lederer sagkod ni Don Jackson. Yaon sa Patterns: A Short Prose Reader 2d ed. Mary Lou Conlin, ed. Boston: Houghton Mifflin, 1988, 151.

Ísog

pinoyphotography.org

An ísog hali sa kusóg-boót. An kusóg-boót iyo an may gusto; an ísog iyo an minagibo. An pagtaya kan sadiring búhay, an kabayanihan kan mga kapulisan, bombero, suldado, marino sagkod mga pilóto iyo an ísog kan kusóg militar. Alagad an pagiging sobra kaísog garo man sanang pagbutóg; an pagpapabilib na oróg bako man totoóng ísog, kundi hambóg. Saro an ísog sa mga pinakamagayón na ugali kan tawo. An siisay man na igwa kaiyan dapat tang hangaan sagkod pangarugan. Alagad mangalas kita, an tawo bako man pirming maísog. Pwedeng an sarong kampeon na boksingero matalaw man sa iniikot na baso. An dekoradong heneral pwede man magtarakig sa atubang kan dentistang magabot kan saiyang ba’gang. An tawong nakaabot na sa tuktok kan pinakahalangkaw na bukid sa kinaban, pagkahiling nin ipis, minapiriripit man. Dai ka masupog kun ika natatakot. Mayo man satong maísogon talagang marhay.

Susog sa “Bravery” na yaon sa Worldly Virtues: A Catalogue of Reflections ni Johannes Gaertner. New York: Viking Press, 1994, 55. 

Pagtaó

regalintentions.blogspot.com

Sa pagtaó, kita an nakakakuá. An pagkamoot, utang na boot, pakikipag-amigo—mga bagay na minapagian sagkod minapaogma sa búhay ta—napapaorog pa kan pagtaó. Kadaklan sa mga palpal na tawo pirming mamumundo; madaling mawaran nin pag-asa; minsan nabubuabua. Igwang sarong kondisyon sa pagtataó. Ano man na itataó kaipuhan itaó tulos ni, na dai naghahalat nin balós, o pa-Dios mabalos. Bakong marhay sa kalag an magtao na igwang hinahalat na kabayaran. Minakurulog an boot kaidtong mga magurang na húgos sa saindang mga kaakian alagad dai man sindá kan mga ini namomo’tan. Pwede man mangyari yan, alagad bako bilang sainda kabayadan, kundi sarong biyaya sa sining mga ginikanan. An kaogmahan sa pagtaó yaon sa pagtataó.

Sinublian sa Hiligaynon

ginikanan, magurang

Susog sa “Giving” na yaon sa Worldly Virtues: A Catalogue of Reflections ni Johannes Gaertner. New York: Viking Press, 1994, p. 84.