Balikán Ko Idtong Agosto, 1974

Lúnad ka sa pamabá kansubago saróng óras ka— garó mga duwáng kilometro pa, ika nása Bolaobalite na.

Úni ka, digdi sa agihán, na bagá na máyong kasagkódan, dará-dára an mga bádò asin kagamitán—natutumtóm nin basà an saímo nang kalawásan; nagbigláng hágáwak an urán sa mapolót na dálan.

Náhihilíng ta kang nagbubukás kan trangkáhan kan eskwelahán. Digdí sa bàgo mong destíno

na an sabi igwá kang maíistarán; an haralabang bángkò sa laóg kan classroom piráng semána mo nang higdáan.

Náhihilíng ta kang ngonyan napupurisaw sa pagtúrog. Ramrag na, napíyong ka pa saná. Máyo kang gumód-gumód, binayáan mo si Nánay sa Ilawod, ngonyan nagpapasúso pa kan saindóng nguhód.

Iká man, úni ka, igwang sukbít na sundáng; sa táhaw kan mga kaakían, may kamagurángan;

nagpaparáharáwan kamó sa tugsaran kan eskwelahán; kamiseta mo basà-básà nin gànot hasta na sanáng maaláng.

Gustó ta kang dumanán. Kutà na sabíhan, pondohá na kun anó man an ginigíbo mo ngonyan. Dai magparapágal; pahídon an hínang; an sadíri mangnohón lámang. Magdiskánso man. Mag-ulì muna ki Nene mo; sa limang igin mo; na iyóng gáyo, purùngaw na namán saímo.

Pero máyò man talaga kong maginíbo. Titiripónon ko sana ining mga ritrato mo. Nagkasararay ni Nánay poon pa kaidto—sa kada sarò, nganüd, sa  o ótro ága, o saróng aldáw, tibaád igwa siyang iistórya sakò, na saindong niño boníto.

Gayón

An pisikal na gayón na itinao sana sa tawo—iyo ni an kinakahâditan niya. Dapat orog niyang panumdumon idtong gayón na pwede niyang mapangyari o magibo; ukon itong gayón na pwedeng maparâ o mawarâ. Kaipuhan ta daw magin gayón o magin pirming magayón? Dai gayod. Bako sa sibilisasyon tang ini. Dawa ngani ginadayaw ta idtong mga bagay na mararahay—kaayuhan, kamatuuran, kagayónan.

Napabayaan nang gáyo an gayón sa mga panahon na nakaagi. Alagad ngonyan na mga panahon, an kagayunan na rugaring kan mga diyos sagkod diyosa kan mga Griyego—siempre pa, an gayon na nakukua sa marahay, maboot, marahay an salud, malinig, hipos kag mayad na paminsaron—an mga ini sinasabing rekisitos na ngonyan kan siisay man na tawo, bako na sana kan mga milyonaryo ukon mga tawong yaon sa pwesto. Manongod man sa gayón na naitao sa kada saro sato, dai kita mamroblema, dawa na babaye ka pa. An totoong gayón bako man gabos yaon sa pisikal na komposisyón.

Sinurublian sa Hiligaynon

panumdumon, isipon

ukon, o

ginadayaw, inoomawkaayuhan, karahayan

kamatuuran, katotoohan

hipos, tuninong

mayad, marhay

paminsaron, pag-iisip

 

Susog sa “Beauty” na yaon sa Worldly Virtues: A Catalogue of Reflections ni Johannes A. Gaertner. New York: Viking Press , 1994.

Hírak

Iyo ni an birtud kan mga santo—an kalangkabaan kan siisay man na kalag. An mga nagmukna kan darakulang pagtúo sa mundo nabibisto sa saindang kapas na magtios kaiba kan mga nagtitíos, na magsakit kaiba kan mga nagsasakit—ukon makidumamay sa pagmundo, pagsakit asin pagtios kan iba. An pagkamoot na dai nin pagkaherak bakong pagkamoot kundi saro sanang pagmâwot.

Dawa na ngani masasabi tang saro nang kalangkabaan kan kalag an maherak—na nungka magigibo kan tampalasan na tawo o kaidtong mayo sa sadiring hwisyo—an matúod na pagkahirak dai natatapos diyan.

Dae bastanteng malúoy ka sana. Ini ipinapadayon sa pakiistorya, sa paglinga; sa pagbulong, sa pagtabang, sa pag-ataman kan iba. Kun nahihírak ka, namomoot kang sobra.

Sinurublian sa Hiligaynon
pagtúo, pagtubod
ukon, o
matúod, totoo

Susog sa “Compassion” na yaon sa Worldly Virtues: A Catalogue of Reflections ni Johannes A. Gaertner. New York: Viking Press, 1994, 63.

Dúnong

Bakô man marhay, bakô man maraot; alagad sa kahaluyan, nagkaigwa na ini nin maláin na kahulugan. Ngonyan an dúnong daa—ukon tálî sa ibang pagtaram—an gusto nang sabihon pagmamaneobra sa búhay kan ibá ukon pag-adimuhán kan sarong tawo na makabentahe sa ibá. Sa sini nga tiempo, an mga maálam na tawo, nasasabi na man na mga túso. Alagad an madunong na tawo iyo idtong an ginigibo bakong suwáy sa háwak—sa gabos na oras siya marigmat. Sa kada hirô niya, minalikáy siya na an ibang tawo sa maráot dai madámay. An mga darakulang santo, praktikal na, madudunong pa. Kun an sarong tawo mayád, madunong siya man nanggad. Syempre man, bakong gabos na madudunong, mayád; kag bako man gabos na bakong madunong na tawo, mayád na tawo.

Sinurublian sa Hiligaynon

ukon, o

sini nga, ining

maálam, matali

mayád, marháy

Susog sa “Cleverness” na yaon sa Worldly Virtues: A Catalogue of Reflections ni Johannes A. Gaertner. New York: Viking Press, 1994, 46.

Ki Protacio, Gadan Sa Edad Na 38

Garo man nanggad ribo-ribong dagom an duros ngonyan na banggi—siring sa ginhalâ niya saimo kaidto. Tinuturusok kan kada panas an pusikit mong kublit; kinikiriblit ka; pinapasalingoy na paminsaron mo idtong mga aldaw na dai kamo nagpopondo kangingisi. Kawasa ika an saiyang pirming binabangít—sa kapikunan na naturalisa mo, ika man biyóng naiingít; minangiriil sa sinasabi tungod sa imo kan bâbâ niyang matabil. An pagkamoot abaanang kapeligroso. Tibaad igwa kamong namate sa kada saro poon kadto—kung kaya an puso mo nawaran nin diskanso. Siya man nagparalagaw, nagparatrabaho; kadakuldakul inasikaso; garong an iniisip nindo pirmi kun pâno makapalagyo. Mayo na siya ngonyan; sa mga kabukidan kan Kabikolan, igwang kung anong kapaladan an saiyang napadumanan; sarong aldaw sa Juban, kaiba kan saiyang mga kasama, siya ginadan kan saiyang mga kalaban. Mayo na siya. An parasuba sa buhay mo nagtaliwan na; mayo nang maolog-olog kan saimong ngaran; mayo nang malapaskan saimong mga kanigoan; mayo nang malangkaba kan saimong kamahalan. Bwelta ka na naman sa pangabuhi na tibaad igwang kamanungdanan. 

Sinurublian sa Hiligaynon 

ginhalâ, sinabi

paminsaron, pag-iisip

naiingít, nababalde

bâbâ, nguso

makapalagyo, makadulag

nagtaliwan, nagadan

Sa Sakuyang Mga Hinablos

Tributes to Hard Work and Diligence 

Mahihigos an mga miembro kan satong pamilya. Nagdakula sinda sa marhay na paarog kan saindang mga ginikanan na dai sana magtrabaho kundi maglapigot ta ngani na makaantos sa buhay na ini. (Everyone in our family is hard-working. They were raised by parents who had valued not only hard work and industry but also diligence as key to living a good life.)

Satuyang basahon an saindang mga istorya—dawa ngani sa halipot na tiempo (sagkod espasyo) sana. Logod sa mga pasabong na ini para saindo—mga hinablos ko—orog kamong maghinigos kun an sadiri na man nindong toka mag-abot na. (Let us read their stories—brief or shortened they might be. May these experiences inspire you all—my nieces and nephews—to also work hard when your turn comes.)

LOLO AWEL, Inaapod man kaidtong Dodoy

Manuel Cepe Manaog, mga 30s, kadtong 1970s. Nagdayo sa liblib na barangay—nagtukdo sa Bolaobalite Elementary School ta ngani na mataparan an kinahanglan sa trabaho niya. Nag-iskusar na magkinayod—tinios gayod an pungaw asin kawa’ran kan saiyang esposa—para sana sa nagdadakula niya nang pamilya.

LOLA EMMA, An Inaapod nindang Manay Emma

Emma Saavedra, mga 20s, kadtong 1960s. Sinarigan kan pamilya komo matuang aki ninda Emiliano sagkod Margarita. Nakatapos sa pagmamaestra, sinundan an inagihan kan padangat niyang ama. An pinagsweldo bilang maestra itinao sa magurang. Nakatabang sa pagpaayo kan harong na iniistaran asin kan saiyang mga tugang antes magdesisyon na magpamugtak sa sadiri niyang tahanan.

UNCLE AWE

Emmanuel Manaog, mga 20s, kadtong 1990s. Bilang matua sa anom na aki, pigsarigan siya kan ina na amay na nabalo. Nag-eskusar na makatapos bangud sa saindang kadaihan. Pagkagradwar sa kolehyo, guminibo nin paagi ta nganing tulos na maempleyo. An mga enot na sweldo ginastos para sa mga nguhod na irmano—tinabangan mapakarhay an saindang tamanyo. An puturo kan iba saiyang pinabuwelo.

UNCLE ANO

Neil Romano, mga 10s, kadtong 1980s. Susog sa pagpadakula kan ina niyang padaba, nagdakula siyang mahigos ata nang nagin mahugod. Nasarigan kan saiyang ina sa mga gibohon sa harong—minalinig, minalaba, kadakul gibohon poon aga asta sa hapon. Pinapangyaring malinigan asin maayos an harong asin palibot na garo baga saiyang sadiring kahadean, an tahanan kan pamilyang saiyang kaogmahan.

UNCLE ALEX

Alex Manaog, mga 30s, kadtong 2000s. Nagdayo sa lugar na harayo ta ngani na mapuslan an kursong tinapusan, an propesyon na napilian. Sa pinili na pigtrabahohan, naglapigot ta nganing makatipon dangan makahiras sa mga tugang. Saka man nagpamugtak sa sadiri niyang pagkaminootan. Sa paburu-bwelta sa sini nga trabaho, sa pagsige-sige bilang enhinyero, natataparan an mga mahal sa buhay asin ila nga pangangaipo.

UNCLE MENTZ

Clemente Manaog, mga 10s, kadtong 1980s. Pirang bakasyon nag-istar sa harong kan lolahon sagkod lolohon. Nasarigan kan duwang gurang na garo baga bilang atang kan matinauhon niyang magurang. Nagtrabaho sa mga gibohon sa oma kan saiyang lola; pinatabang kan mga magurang sa kun siisay sa pamilya; tinios an mga lamuda asin pagmatá.

AUNTIE MOMMY CHING

Rosario, mga 20s, kadtong 1990s. Sinugo kan mga sirkumstansya sa pamilya na makiistar sa iba, dangan nakibagay sa kung anong mga kanigoan ninda. Inusar an nanudan sa magurang na pakikipagkapwa. Nakiogma, dai sana nakiiba; an magayagayang paminsaron pirmi niyang dara-dara. Nag-aarang na makatabang kun minabisita sa mga tugang.

Sinurublian na Mga Tataramon sa Hiligaynon

Asin An Mga Kahulugan sa Bikol asin Ingles

hinablos, pamangkin, sobreno, sobrena; nephew, niece

ginikanan, magurang, parent

tiempo, oras, panahon; time, moment

kinahanglan, kaipuhan, needed

mahugod, mahigos, industrious

mapuslan, mapakinabangan, make use

paminsaron, pag-iisip, disposition

DISCLAIMER

Kun maririparo nindo, an kada saro sa mga usipon na ini susog sana sa partikular na tiempo sa saindang buhay, kun kansuarin napahanga ninda ako kan saindang mga ginibo. (You will notice that each of these stories refers to a particular period in their lives in which I particularly learned and/or witnessed and am continually amazed by their hard work and diligence.)

But I know these stories are very limited. In fact, I consider these only as snippets (perhaps only keywords) to the full chapters of the book of our lives, which, for now, only exists in my head. What I do know is that as you grow older, you will help me revise these stories about your parents. Time will come, you will tell these stories to me. By then, I am sure, we will not run out of beautiful things to talk about.

Ciudad kan Roxas

25 Hunyo 2014