Animal Husbandry*

Mayong maogmang persona sa kadaklan na mga obra ni Frank Peñones, Jr., sarong manugbinalaybay na tubong Bicol. Kun igwa man ngaya, mabibilang sana sa muro an magayagayang mga tema sa iya nga mga rawitdawit. Kadaklan sainda mayo nin kaogmahan sa mundo. Sa manlaenlaen na rason. Kun ano-anong kadahilanan—ukon sa kadaklan na beses nin huli ta sinda igwang kabangdanan o kapigaduhon.

Enot sa iya nga “Panayoknok,” ukon lullaby sa Ingles, na sarong anyo kan talinghaga kan suanoy nang panahon, mayo nin linga, mayo nin aling—uda sang hingalo ukon diskansong mamamate sa iloy nga nagpapaturog kan saiyang aki. Nagpaparahibi an aki kan persona—kaya pinapaalo niya ini; alagad mayo lamang siyang ginahambal nga tibaad makapahipos diri. Ata nang gutom, gusto niya pa ining magturog nin hararom (“Turog na, aki kong bugtong/ magkaturog kang hararom.).”

Dawa ngani gutom na an aki, segun sa ina, tioson na sana daa kaini an naghihilab nang tulak (“an saimong pagkagutom/ biyo mo na lang ipiton.”). Dai na daa siya maghulat sa ama kaini ta dai na man sana ini magpuli (“Dae ka magparahibi/ bayaan mga pagmáte/ ta si tatay di mapuli/ binitin duman sa Saudi.”).

Sarong makaluluoy na ritrato an yaon sa piyesang ini. Kalabanan, an pinapaalo man sana kanpersona iyo an sadiri niya. An hagad kan aking nagpaparahibi pagkakan, alagad garo man nanggad tios na sindang maray ta ipiton na sana daa kaini an nagbuburukbusok na tulak. Waay et pagkaon na maihatag an ina sa saiyang kabuhan.

Dahil sa an agom niya ginadan, dai na maaling-aling kan asawa an saiyang kamugtakan. Daing palad na kamugtakan. Kaya na sana man, bisan an saiyang aki—na dawa puwede man ngani—indi mahatagan kan saiyang kaipuhan.

Sa “Agrangay,” yaon an primeval na drama kan búhay kan personang binayaan gihapon kan saiyang bana. Daing gahos na an asawang hilingon o tanawon an inabot na kapaladan kan saiyang rinimpos na kaibahan (“Dai na siya asin an kaya ko na lang ngonian,/...tanawon siya sa harayo”).

Nadakop an saiyang agom kan balyong tribu pagkasiod kaini kan sarong usang ngapit kakanon kan saiyang pamilya (“Naghali lang siya may kapot na mara/ may kapot na mara sa paglapag nin usa.”). Dai na nakabwelta an nasambit nang bana ta nasiod siya kan mga taga-balyong tribu (Duman sa bukid an tribo sa balyo/ an tribo sa balyo nahiling siyang gayo.).

Igwang kung anong kamunduan sa sini nga ladawan. Yaon an pungaw, sagkod ngilo kan dayuyu sa mga nagkapirang linyang inaawit dangan inooro-otro kan personang ini ho. Mayo nanggad mahimo an asawa para sa bana niyang nahihiling niya na sanang binubuno sa harayo.

Ano man nanggad an sala kan saiyang bana? Sa kadagaan kan mga barbaro kaidto maiintindihan ta na tibaad nakalagbas an lalaki sa teritoryo kaining balyong tribu— (“Asin pigbayaran niyang mahal, kan sakong mahal/ an sakong usa sa saindang abaga.”). Paglamag niya kan sini nga usa dangan niya nanuparan an mga nakakabalwarte digdí—o basi man nanggad mga kagrogaring kaini.

Lulusubon man ngaya kan sa ilang mga katribo idtong mga yaon sa balyo (“Ngonian na banggi mantang an sakong mga ka-tribo/ an sakong mga ka-tribo nagsasayaw nganing siya balukaton/ sa paagi nin mara na nakatukdo sa mga bitoon,/ mga bitoon na nagpupula na.”).

Alagad ngonyan mayo na siyang gahos na hilingon an gadan niya nang agom (“Dai ko kayang tanawon lang siya sa harayo/… Mantang nagsasayaw sinda palibot saiya/ palibot saiya, an saiyang payo sa puro kan mara.”).

Sa duwang piyesang binasa, iniistorya kan mga asawa na parehong gadan an saindang bana. Nakaistar sinda sa duwang panahon, nagdayo an duwang bana sa balyong daga—nakipagsapalaran ta ngani gayod mataparan an kaipuhan kan saindang mga kabuhan.

Sa duwang bana, dai nahiling si saindang pagkadakila yaon sa sakripisyo para sa ila nga ginahigugma—sa ibang kultura sinda nagkasala. An saro binitay, an saro man kinatay—trinatong garo mga hayop, mga animal. Pareho sindang ginadan dahil sa kasalan. Dangan man sa duwang obra, nagbabangkay sila sa ilang mga asawa. Nakaistar sinda sa duwang panahon, mayo sindang nahimo nganing masaylohan an inabot na kapaladan.

Mayong maogmang asawa sa sini nga mga obra ni Peñones. Para sainda mayo nin ogma ta mayo na nin bana. Para sainda, madiklom mapait an kapaladan nin huli ta sinda nabayaan.

Sa siring na mga pangyayari, sa mga realidad na pigladawan, tibaad igwang maghapot kun haen an kapas kan mga babaying ini na manindugan? Mayo. Bako man gayod siyang arog kaiyan kabalingkinitan—o ka-maselan. Igwa man gayod kusog an asawa ta nganing rimposon an pungaw kan kagadanan, ta nganing labanan an isog kan kapigaduhon. Maaanggotan si Peñones sa peministang iristoryahan.

Sinurublian sa Hiligaynon

manugbinalaybay, parásurát nin tula

ukon, o

kapigaduhon, pagtios

iloy, ina

sang, nin

ginahambal, sinasabi

nga, na

makapahipos, makapaalo
diri, digdi
maghulat, maghalat

makaluluoy, makaherak

kalabanan, magsala

waay et, mayo nin

maihatag, maitao

asawa, agom na babayi

sa ila, sainda
ginahigugma, namomo'tan

bisan, dawa

indi, dai

gihapon, giraray, man

bana, agom na lalaki

sini nga, ining

*Animal husbandry refers to the breeding, feeding and management of animals or livestock for the production of food, fiber, work and pleasure. (Source: Microsoft ® Encarta ® 2009. © 1993-2008 Microsoft Corporation.).