Where I lived, and what I lived for

I feel privileged to have lived with my grandparents when I was younger.

Pagbakasyon, saro sa samong magturugang an pinapatabang ni Mama sa Libod sa samong lolohon sagkod lolahon. During summer vacations, our mother Emma would send one of us to help our grandparents in their small house and farm.

Uminabot an sakong toka mga onse anyos ako. And so when my turn came sometime in the late 80s, I was eleven years old, barely in grade 6. Right after Holy Week, I stayed with Lolo Meling and Lola Eta and began helping them in the house and farm.

There were many things to do in that small house which stood in a bigger farm. Nagsasakdo ako nin tubig hali sa bombahan. I fetched water from the artesian well. Nagbabahog sagkod nagtutubig ako nin manok sa tolong poultry houses. I fed and placed water for chickens in three poultry houses.

Kada semana, naghahalo ako nin bahog para sa manok na binabakal pa ni Lolo Meling o siisay man na pinsan na nagpa-Naga sa Calabanga o kis-a sa Naga. At least every week, I would mix the chicken feeds bought from Calabanga. Some three sacks of ata plus growing mash, etc. would be enough for the week.

Tinatabangan ko si Lola pagtanom sa saiyang mahiwas na gulayan—magabi, maabono, matanom. Dakul an pigtatanom mi kaidto—igwang kamatis, talong, okra, sibuyas, laya sagkod ladâ. Igwang bubon na pigpakalot si Lola harani sana sa pigtatanoman mi.

Every morning, I helped Lola in her plots—we cleared the soil, put chicken manure and compost, and planted seedlings of tomatoes, eggplant, okra, spring onions, ginger and pepper. It helped that there was a well, an almost dry water source, near the plots.

In my grandparents’ farm, we would have breakfast twice. Kada aga, duwa an samuyang pamahaw. An enot na pamahaw, iyo an pamahaw ni Lola Eta mga alas 6—mainiton na kape hali sa tinutong na bagas o instant coffee plus kun ano man na gatas o Milo dangan mamon ukon sopas ukon tinapay kun may yara.

Pagkatapos kan inaapod na ‘yan na painit, maduman na kami sa libod para magtanom. Magtanim ay di biro man nanggad ta kadakul-dakul gigibohon pagtanom: In no particular order, madukag kan daga na tatanuman. Minsan malabtik, kun kaipuhan. Masakdo nin tubig gamit an sprinkler hali sa bubon, mga pirang beses iyan, depende sa kun pera kadakul an kaipuhan bunyagan, o kun gurano kahiwas an babasaon na daga. Mabubo. Mahakot kan gagamiton na ipot na pataba sa mga plot hali sa poultry—pasiring sa mga plot. Mabubo. Masaro-saro kan mga seedlings hali sa nursery bed. Mabubo pa. Iraralaag sa mga tatanuman na plot. Mahibon kan mga nagtuturubo nang pananom. Mabubo pa.

Magusi o maguno nin bunga—kun igwa nang kamatis, haralaba na an talong. An okra kaipuhan na dai magtagas ta kanugon ini kun dai na maipabakal. Maguno ako nin sili, ibaha na an kalunggay na yaon sana man sa gilid kan tanuman. Kun may tapayas na namumula na maaagihan, sakata, o tukdula, sabi ka’yan ni Lola.

Pabuwelta sa kamalig, kaipuhan maghanaw ako dangan mag-andam na para sa kusina. Kami mapamahaw na.

Saka sana an panduwang pamahaw—na puwede tang apodon na breakfast proper. Lolo would prepare the main dishes for breakfast—hot rice, unlimited yan; fried pasayan, o buyod, depende kun ano an pigtangro ni Tya Onding na taga-Baybay ki “Sir” (Meling); o minsan inun-on na balanak o remolyitis; dangan tapayas o batag o sangkaka.

“Le! Madya, karakan na kita,” masabi si Lola. Pag-panguros antes magkakan, matingkalag si Lolo Emiliano na nakatukaw sa kabisera, dangan mahipos na man si Lola. Sa pagtunkalag niyang iyan, mahihiling ko sa mata niya an saindang Kabisto sa itaas, nugayod pinapasalamatan kan duwang gurang an biyaya kan Kaglalang.

Pagkatapos kan pagkakan, iipuson ko na an samuyang kinakanan. Mahugas ako. Masaray kan mga tada. Malimpya nin kusina. Masakdo nin panghugas. Saboot ko, an aldaw para sako napoon pa sana.

Sa maghapon, igwang rinibong gigibohon sa oma sagkod sa harong. Mahalat sana ako kun ano an eenoton.

Mapunpon nin sogok mabahog nin manok matubig masakdo mahatod nin sugok o kagulayan sa mga paratinda sa talipapa ki Tiya Teray, sa Baybay ki Manoy Dikoy sa Triangulo ki Lola Mimay. Masingil na dipisil gibuhon ta nagpapalagyo an mga pinaurutang nagpapaliman-liman magbarayad sinda.

Sa sadit na harong na ito kaidtong panahon, si Lola Margarita nagtatanom, si Lolo Emiliano iyo an kagharong.

Dai ko malingawan sa kakanan an urulay-ulay kan duwa masiramon, minsan sa pagtubod o sa gobyerno igwang diskusyon. Alagad bago sinda mag-inom nin tubig, iyo nagkakauruyon. An pusngak na makuapo na nagdadangog nakakanood mayo nin dahilan para magpurusong-pusong.

Lawaan, Ciudad Roxas

08 October 2011